O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

3. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning uslub va usullari 

 

Uslubiyat  —  bu  ilmiy  bilishning  tamoyillari  tizimi,  yo‘llari, 

qonun  -  qoidalari,  usullari  va  aniq  tartiblaridir.  Bu  obyektiv 

voqelikni  bilish  dialektikasi,  mantiqi  va  nazariyasini  o‘z  ichiga 

oluvchi bir butun ta’limotdir. Uslubiyat umumiy tavsifga ega, lekin 

---

40 

har bir fan o‘zining predmetidan kelib chiqib, ilmiy bilish usullariga 

ega bo‘ladi.  

“Usul”  yunonchadan  so‘zma  -  so‘z  tarjima  qilinganda  “tadqi-

qot”  tushunchasini  anglatib,  ilmiy  bilishning  aniq  hodisalarini 

bildiradi.  

Dialektika  ilmiy  bilishning  umumiy  usuli  bo‘lib  xizmat  qiladi. 

Uning  iqtisodiyot  nazariyasi  fanida  qo‘llaniladigan  asosiy  qoidalari 

quyidagilar: 

iqtisodiyot  bir-biri  bilan  aloqada,  chambarchas  bog‘liqlikda, 

bo‘lgan o‘zaro ta’sir qilib turadigan turli bo‘g‘inlardan, bo‘laklardan 

iborat yaxlit bir tuzilma deb hisoblanadi; 

iqtisodiy hodisa va jarayonlarning kelib chiqishi, amal qilishi va 

barham  topishi,  uning  sabablari  va  oqibatlari  ichki  aloqadorlik  va 

bog‘liqlik tomonlarini zamon va makonda ro‘y berishi tan olinadi; 

iqtisodiy  jarayonlarni  oddiydan  murakkablikka,  quyidan  yuqo-

riga rivojlanishida deb qaraladi. Bu yerda son jihatidan o‘zgarishlar 

to‘plana  borib,  sifat  jihatidan  o‘zgarishga  olib  kelishi  hisobga 

olinadi. 

Iqtisodiyot nazariyasi fanining o‘ziga xos tadqiqot usullari ham 

mavjud. Ulardan eng asosiylari quyidagilar: 

Ilmiy  abstraksiya  usuli  –  voqea  va  hodisalarning  tahlil  paytida 

xalal  berishi  mumkin  bo‘lgan  ikkinchi  darajali  belgilari  e’tibordan 

chetlashtirilib,  o‘rganilayotgan  jarayonning  asl  mohiyatiga  tegishli 

belgilarga e’tiborni qaratishdir. 

Tahlil  va  sintez  usuli.  Tahlil  —  bu  o‘rganilayotgan  bir  butunni 

alohida  qismlarga  ajratib  ularning  xususiyatini  ochib  berishdir.  U 

ikki 

darajada 

amalga 

oshiriladi. 

Mikroiqtisodiy 

tahlilda 

iqtisodiyotning  boshlang‘ich  bo‘g‘ini  bo‘lmish  korxona  va  boshqa 

iqtisodiy  subyektlarning  yuqori  pirovard  natijaga  erishishga 

qaratilgan xatti-harakati, tadqiq qilinadi.  

Makroiqtisodiy  tahlilda  milliy  iqtisodiyotning  holati,  faoliyat 

qilishi  va  natijalari  o‘rganiladi.  Iqtisodiy  resurslarni  to‘liq  band 

qilish,  inflatsiyani  jilovlash  va  iqtisodiy  muvozanatlikni  ta’minlash 

orqali  iqtisodiy  o‘sishga  erishish  muammolari  bu  tahlil  obyektdir. 

Qisqacha  aytganda,  makroiqtisodiy  tahlilda  milliy  xo‘jalik,  uning 

alohida  sektorlari  (davlat,  kooperativ,  xususiy)  va  jahon  xo‘jaligi 

o‘rganiladi. 

---

41 

Sintez  –  bu  hodisa  va  jarayonlarning  umumiy  o‘zaro  ta’siri 

asosida xulosalar chiqarishdir.  

Mantiqiylik  va  tarixiylikning  birligi  usuli.  Tarixiylik  dalili 

iqtisodiy fanlarda ham tarixiy rivojlanish nuqtayi nazaridan tadqiqot 

olib  borishni  zarur  qilib  qo‘yadi.  Chunki  iqtisodiy  jarayonlar 

jamiyatning 

tarixiy 

rivojlanish 

bosqichlarida 

ro‘y 

beradi. 

Mantiqiylik  usulida  jarayonlar  faqatgina  tarixiy  nuqtayi  nazardan 

emas,  shu  bilan  birga  ichki  zaruriy  va  qonuniy  bog‘lanishlar 

bo‘yicha ham tahlil qilinadi. 

Foydalaniladigan  usullar  ichida  eksperiment  alohida  o‘ringa 

ega. Iqtisodiy o‘sishning keskin o‘zgarishi, xususan iqtisodiyotning 

inqiroz  va  beqarorlik  bosqichlarida  eksperimentdan  keng  foyda-

laniladi.  

Induksiya  va  deduksiya  usuli.  Induksiya  nazariyadan  amaliyot 

tomon  borishni,  yaratilgan  nazariyalarni  kishilarning  amaliy 

hayotida  sinab  ko‘rishni  anglatsa,  deduksiya  amaliyotdan  nazariya 

tomon  borishni,  real  hayotdagi  ro‘y  beradigan  hodisa  va 

jarayonlardan nazariyalar yaratishni bildiradi. 

Pozitiv va normativ usullar. Pozitiv usul iqtisodiy hodisalarning 

real  hayotdagi  holatini  qanday  bo‘lsa,  shu  holicha  aks  ettiradi. 

Masalan, O‘zbekistonda ishsizlik 2015-yilda 4,9 foizni tashkil qildi. 

Respublikada  narxlarning  o‘sishi  o‘tgan  2016-yilda  7,0  foizdan 

oshmadi  va  h.k.  Normativ  usul  hodisa  va  jarayonlarning  qanday 

bo‘lishi  kerakligi  to‘g‘risidagi  fikr  va  mulohazalardir.  Masalan, 

ishsizlikning  tabiiy  darajasi  5,0  foizdan  oshmasligi  kerak.  Real  ish 

haqining  o‘sishi  narxlarning  o‘sish  sur’atidan  yuqori  bo‘lishi  zarur 

va hokazo. 

Iqtisodiy  jarayonlarni  miqdoriy  tahlil  qilishda  matematik, 

statistik usullar va grafiklardan keng foydalaniladi. Matematik usul 

iqtisodiy  hodisa  va  jarayonning  miqdoriy  o‘lchamlarini  aniqlash 

imkonini  bersa,  grafik  usul  o‘zgaruvchi  miqdorlar  o‘rtasidagi 

bog‘liqlikni ko‘rgazmali qilib tasvirlaydi. 

Iqtisodiy  tahlilda  «Boshqa  sharoitlar  o‘zgarmay  qolganda» 

degan  farazdan  ham  foydalaniladi.  Chunki  real  iqtisodiy  hayotda 

hodisa  va  jarayonlarga  ko‘plab  omillar  bir  vaqtda,  shu  bilan  birga 

turli xil yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi. 

---

42 

Bu  barcha  omillarning  birgalikda  ta’sirida  hodisa  va  jarayonlar 

mohiyatini  ochib  berish  qiyin  kechadi  yoki  mutlaqo  mumkin 

bo‘lmaydi.  Shu  sababli,  ularning  alohida  olingan  omil  ta’sirida 

mohiyati  ochilib,  boshqa  omillar  ta’siri  e’tibordan  chetda  qoladi 

yoki ular o‘zgarmas deb hisoblanadi. Tahlilning keyingi bosqichida 

o‘rganilayotgan  hodisa  yoki  jarayonga  boshqa  omillarning  ta’siri 

ham alohida-alohida qarab chiqiladi. 

Iqtisodiy  tahlilda  iqtisodiy  modellardan  ham  foydalaniladi. 

Iqtisodiy  modellar  –  bu  real  voqelik,  iqtisodiyot  va  undagi  ro‘y 

beradigan  hodisa  hamda  jarayonlarning  soddalashtirilgan  manza-

rasidir.  Bunda  iqtisodiy  modellarning  ikkita  turi  o‘z  o‘rniga  ega 

bo‘ladi: muvozanatlashgan va optimallashgan modellar. 

Muvozanatlashgan modellar iqtisodiy hodisa va jarayonlar yoki 

ularning  natijalari  miqdoriy  o‘lchamlari  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘-

liqlikni  aks  ettiradi.  Masalan,  yalpi  talab  va  yalpi  taklif  modeli, 

tovarlar  miqdori  va  pul  massasi  modeli,  daromadlar  va  xarajatlar 

modeli va h.k.  

Optimallashgan  modellar  –  alohida  olingan  iqtisodiy  hodisa 

yoki  uning  natijasidagi  miqdoriy  o‘zgarishlarni  va  har  bir  davrdagi 

optimal me’yorlarni xarakterlaydi. Masalan, narx modeli, xarajatlar 

modeli, daromadlar modeli va h.k. 

Model  qisqa  va  uzoq  muddatli  bo‘lishi  mumkin.  Qisqa 

muddatlisi  nisbatan  qisqa  davrni,  uzoq  muddatlisi  odatda  uzoqroq 

vaqt  davrini  qamrab  oladi.  Iqtisodiyotning  barcha  masalalariga 

javob  berishga  layoqatli  yagona  model  mavjud  bo‘lmaydi.  Shu 

sababli, iqtisodiy tahlilda ko‘plab har xil modellardan foydalaniladi, 

ulardan har biri muayyan vazifalarni hal qiladi. 

Ayni  vaqtda,  har  qanday  model  real  hayotiy  voqealar 

(bankrotlik,  tabiiy  ofatlar,  siyosiy  larzalar  va  boshqa)  ni  aks 

ettirmaydi.  U  real  hayotdan  abstraktlashgan,  iqtisodiy  yetuklikning 

yuqori  andazasidir.  Bu  qayd  qilinganlar  iqtisodiy  modellar  uning 

iqtisodiy tahlildagi ahamiyatini pasaytirmaydi. Jumladan yalpi talab 

va  yalpi  taklif  modeli  umumiy  iqtisodiy  muvozanatlikni  ifodalab, 

real jarayonlar uning idealidan farqlanishini aniqlash va undagi aniq 

omillar ta’sirini miqdoriy baholash imkonini beradi. 

Iqtisodiy  prinsiplarni  yanada  yaxshiroq  tushunishga  yordam 

beradigan  boshqa  omillar  ham  mavjud.  Umumiylashtirish  iqtisodiy 

---

43 

prinsiplar iqtisodiyot fani yoki iqtisodiy munosabatlarga oid umum-

lashgan  tushunchalardir.  Iqtisodiy  prinsiplarni  muayyan  iste’mol-

chilar yoki ishlab chiqaruvchilar to‘g‘risidagi yondashuv deb qabul 

qilish mumkin.