O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus talim vazirligi

9.4. Tarmoqda narxning shakillanishi 
1) Ishlab chiqarish harajatlari. U qanchalik kam bo‘lsa narx shunchalik past 
bo‘ladi va aksincha. Tovarning ishlab chiqarish xarajatlari ustiga ishlab 
chiqaruvchining foydasini qo‘yib sotilishi, ya'ni ishlab chiqaruvchi taklif qilgan 
narxda sotilishi unga qilgan harajatlarni (moddiy va mehnat xarajatlarini) jamiyat 
tomonidan tan olinganligini bildiradi. 
2) Tovarning nafliligi, ya'ni uning iste'molchilarga foydalilik darajasi. Ularning 
ehtiyojlarini qondirilish darajasi, yuqori bo‘lsa iste'molchi yuqori narx to‘lashga rozi 
bo‘ladi. 

---

111 
3) Talab va taklifning nisbati, ya'ni biror bir tovarga talab katta bo‘lsayu, u 
tovarning taklifi kam bo‘lsa narx yuqori bo‘ladi va aksincha. 
4) Raqobat, u taklif orqali narxga ta'sir qiladi. Agar raqobatchilar ko‘p bo‘lsa 
narx pasayadi, agar oz bo‘lsa, o‘zaro til biriktirib olsalar, narx baland bo‘ladiDemak, 
takomillashgan bozor sharoitida ishlab chiqaruvchi bozor narxiga ta'sir ko‘rsata 
olmas ekan, ya'ni narx darajasi sub'ektning ong saviyasi, irodasiga bog‘liq 
bo‘lmagan holda bozor tomonidan shakllanadi. Bu yerda ishlab chiqaruvchi 
foydasini narxni o‘zgartirish hisobiga emas, balki yalpi daromad bilan yalpi ishlab 
chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi farqni ko‘paytirish hisobiga oladi. 
 
9.5. Narxni aniqlash usullari 
"O'rtacha xarajat va foyda" usuli yordamida narxni hisoblash. Ishlab chiqarish 
birligining umumiy qiymati aniqlanadi, foyda umumiy qiymatga foiz sifatida 
qo'shiladi va mahsulot bahosi olinadi. 
Noqonuniy tahlil va maqsadli foyda ta'minoti asosida narxlarni hisoblash. 
Bunday holda, Korxona unga kerakli daromadni ta'minlaydigan narxni belgilashga 
intiladi. Usul Breakven jadvaliga asoslanadi. Grafik daromad miqdori xarajatlar 
so’mmasiga teng bo'lgan buzilgan nuqtani aniqlashga imkon beradi. 
Mahsulotning qabul qilingan qiymatiga qarab narx. Korxona iste'molchilar 
ongida narx bo'lmagan usullardan foydalangan holda mahsulot qiymati to'g'risida 
g'oyani shakllantiradi: sotishdan keyingi xizmat, mijozlarga mahsus kafolatlar va hk 
taqdim etadi. 

Talabga yo'naltirilgan narx. 

Raqobat narxlari, ya'ni. narxlarni joriy narxlarda belgilash. 
Barcha hisob-kitoblarni amalga oshirgandan so'ng, ishlab chiqarilgan 
mahsulotning yakuniy narxi belgilanadi. 
Xulosa 
Sanoat iqtisodiyotining eng muhim muammolaridan biri bu tarmoq 
korxonalarida tayyorlanadigan mahsulot bahosini belgi- lashdir. 

---

112 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho sanoat tarmoqlari va korxonalarning 
moliyaviy ahvoliga etarli (sezilarli) ta’sir etuvchi eng muhim sintetik 
ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Mahsulot bahosi juda ko‘p omillarga bog'liq: mahsulotga bo‘lgan talab, ishlab 
chiqaruvchining taklifi, davlatning narx siyosati, xarajatlar, raqobat va h.k.lar. 
Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishda, mahsulot hajmini ko‘paytirishda va 
uning sifatini oshirishda, iste’molchilar ehtiyojini qondirishda baho bilan rag‘batlan- 
tirishning roll beqiyosdir.