O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus talim vazirligi

11.4.
 Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar 
Xo‘jalik samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari 
bo‘yicha amalga oshirilishi va miqdor jixatidan o‘lchanishi mumkin. Masalan: ish 
kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va mahsulotning mehnat 
sig‘imi ko‘rsatkichlari yordamida baholash mumkin. 
Mehnat unumdorligi
-inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi - ko‘pmi 
mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir. 
100


К
M
Д
н
u

---

128 
, 
bu erda 
M
u
– mehnat unumorligi; 
Q - mahsulot xajmi qiymat ko‘rinishida; 
I
s
- ishchilar soni. 
Mehnat sig‘imi
- mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo‘lib, sarflangan 
mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot xajmiga nisbati bilan aniqlanadi. 
Mehnat unumdorligi - insonning muayyan vaqt ichida ozmi-ko‘pmi mahsulot ishlab 
chiqarish qobiliyatidir.
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi mahsulotning fond sig‘imi va 
fond kaytimi ko‘rsatkichlari yordamida aniqlanadi. 
Fond qaytimi
korxona asosiy 
fondlarining bir birligiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulotni anglatadi. U 
mahsulot sotishdan tushgan bir yillik tushumni asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
o‘rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. 
, 
bu erda 
Q- mahsulot xajmi, qiymat pul ko‘rinishida; 
F - asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati 
Fond sig‘imi
bir birlik yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan 
kapital qo‘yilmalarni anglatadi.
Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig‘imi q anchalik past bo‘lsa, mehnat 
qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha. Fond 
qaytimini 
ko‘paytirishning muhim zaxirasi, asbob-uskunalardan unumli 
foydalanish, texnologiyalarni takomillashtirish va xodimlar malakasini oshirishdir. 
s
u
I
Q
M

Q
I
T
s

F
Q
f
q

Q
F
f
s


---

129 
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material 
sig‘imi yordamida sarflangan xomashyo, material, yoqilg‘i, energiya va mehnat 
predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot xajmiga nisbati 
orqali aniqlanadi.
, 
bu erda 
m- mahsulotlarning material sig‘imi; 
MX- moddiy xarajatlar miqdori, so‘m; 
Q- mahsulot xajmi, so‘m
 
Samaradorlikni oshirish omillari quyidagilar: mahsulotning mehnat sig‘imi, 
material sig‘imi, fond sig‘imini kamaytirish va fond kaytimini oshirish, tabiiy 
resurslardan ratsional foydalanish va vaqtni tejash. Bularni amalga oshirish uchun 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning barcha omillarini ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlash kerak. 
Bu yo‘nalishlarga quyidagilar kiradi: 

ishlab chiqarish strukturasini yaxshilash; 

fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va mahsulotning 
texnik-iqtisodiy darajasini ko‘tarish; 

ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash, kombinatlashtirish va 
xududiy joylashtirish darajasini oshirish; 

inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va 
tashabbusini oshirishni yo‘lga ko‘yish ;

xomashyo va materiallarning zamonaviy turlarini yaratish va ulardan 
foydalanish; 

ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil etish.