O‘zbекisтоn rеspubliкаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzirligi



Download 184,29 Kb.
bet1/2
Sana15.04.2022
Hajmi184,29 Kb.
#553001
  1   2
Bog'liq
19 76 guruh talabsi Abduvaliev Anvarning (2)


O‘ZBЕКISТОN RЕSPUBLIКАSI
ОLIY VА O‘RТА МАХSUS ТА’LIМ VАZIRLIGI
FАRG‘ОNА DАVLАТ UNIVЕRSIТЕТI

JAHON TARIXI KAFEDRASI

5120300 – Tarix
(Jahon mamlakatlari boyicha) yo‘nalishi
19 76 guruh talabsi Abduvaliev Anvarning

JAHON TARIXI
FANIDAN
« XIX asr - XX asr boshlarida Osiyodagi Arab mamlakatlari »
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: O. Rahmanova

Fаrg‘оnа shahri – 2020– 2021 o`quv yili


MUNDARIJA:
KIRISH...............................................................................................................1-6
I BOB Сурия Танзимат ислохотлари йилларида (1840-1876)
…………………………………………………………………………………..6-13
1.1 Ирок ……………………………………………………………………………..……....13-16
1.2 Ирок, танзимат йилларида.................. …………………………………….…16-18
II BOB Ижтимоий-ицтисодий жараёнлар. Чет эл капиталининг кириб келиши. ……………………………………………………………………….19-21
2.1. Саудия Арабистони....................................................................................21-24
2.2. Кувайт..........................................................................................................24-25
2.3. Бахрайн.....................................................................................................26-27
XУЛОСА
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЙОТЛАР


КИРИШ

Усмонийлар империясининг Сурия вилоятида пошолар ва аъёнлар Уртасида хали XVIII асрда бошланган кураш XIX аср 30-йилларигача тухтамади. Вилоятнинг турли улкаларида хокимият бир кавмдан бошкасига утиб турди. XIX аср бошларида Суриядаги усмонийлар хукумати Арабистон чулларининг ичкарисидан, айнан ваххобийларнинг харбий экспансияеи билан боглик муаммога дуч келдилар. Ваххобийларнинг экспансия хавфи XIX асрнинг дастлабки Ун йиллигида Сурия ижтимоий-сиёсий хаётининг мухдм факторига айланди. Ваххобийлар 1806 йили Маккани забт этганларидан сунг, Сурия ва Мисрдан мукаддас хаж сафарига борувчи карвонларга тускинлик кила бошлади. Бу эса Макка ва Мадинани забт этиб, узларига халиф унвонини олган усмоний султонларнинг мусулмонлар орасидаги обрусига путур етказаётган эди. 1807 йили ваххобийлар Мадинадан шимолда Дамапщ валиси Абдулла пошо ал-Аъзам бошчилигида мукаддас хаж сафарига кетаётган карвоннинг йулини тусиб, уни Маккага киритмадилар. Омадсиз Абдулла пошо зудлик билан Ишдан олиниб, унинг урнига анча харакатчан Ганж Юсуф пошо 468 тайинланди. Янги вали ваххобийлар амири билан ярашишга умид килган эди. Шу максадда у ислом коидаларининг бажарилиши устидан назоратни кучайтиришга каратилган бир катор тадбирларни амалга оширди. Юсуф пошонинг буйругига биноан намоз вактида Дамашкнинг хамма бозорлари ва дуконлар ёпиладиган б^лди. Спиртли ичимликлар ичганлик учун катъий жазолар Урнатилди. Христианлар ва яхудийларнинг белгиланган рангдаги кийимлар кийиб юришлари ва мусулмонларга йул беришлари устидан хокимият назорати кучайтирилди. Аммо катъий тартиблар жорий килиниши Дамашкда купчиликнинг норозлигига олиб келди ва уламо хамда аъёнлар босими остида вали уз сиёсатини юмшатишга мажбур булди. Аммо Суриядаги усмонийлар хукумати билан ваххобийлар Уртасида келишув булиши мумкин эмасди, чунки ваххобийлар усмоний султоннинг хокимияти ва маънавий обрусини мутлако тан олмасдилар. Ташкилий тарздаги хаж сафарининг тухтатилиши суриялик куплаб шахарликлар - хунармандлар, савдогарлар, шунингдек, анъанавий равишда хожиларни зарур нарсалар билан таъминлаб турган баъзи бадавий кабилалари учун жиддий иктисодий кийинчиликлар тугдирди. 1810 йили амир Сауд бошчилигидаги ваххобийлар кУшинлари Суриянинг Хауран вилояти худудига бостириб кириб, Дамашкка хавф сола бошладилар. Унлаб кишлоклар вайрон килинди, ёкилди ва таланди. Юсуф пошо бошчилигидаги армия Дамашкдан йулга чикиб, очик жангда ваххобийларга зарба беришни мулжаллаётган эди. Аммо усмонийлар армиясининг куплигини хисобга олган амир кочиб колди, натижада жанг булмади. Шундан сунг Миср хукмдори Мухаммад Али султоннинг буйругига кура уз кУшини билан Х,ижозга бостириб кирди ва ваххобийларни тор-мор килди. Энди ваххобийлар хавфи Сурия учун уз долзарблигини йукотди.




I БОБ Сурия Танзимат ислохотлари йилларида (1840-1876)

Сурия Танзимат ислохотлари йилларида (1840-1876). Мисрликлар кувиб чикарилгандан сунг улар жорий килган маъмурий марказлаштириш бошкарув усулидан хам воз кечилди. Сурия яна эйалетлар ва санжакларга булиниб бопщариладиган булди. Сайда ва Триполининг сохил буйи худудлари бирлаштирилиб, тез ривожланаётган шахар - Байрут унинг маркази булди. Илгари санжакбейлар валилар томонидан тайинланган булса, энди улар хам Порта 471 томонидан тайинланадиган булди. Харбий ва фукаролик хокимиятлари бир-биридан тулик ажратилди. Усмонийлар янги мунтазам армияеининг Сурияда жойлашган кисмлари провинция губернаторига эмас, харбий кУмондонликка буйсунадиган булди. Эйалетларни бопщариш тизимида хам бир катор узгаришлар амалга оширилди. Танзимат даврининг провинцияларни бошкариш тизимидаги ислохотларидан кузланган асосий максад, султон хокимиятини марказлаштириш ва валилар хокимиятини чеклаш булиб, келажакда айирмачиликка ва вали хокимиятининг кучайиб кетишига йул куймасликдан иборат эди. Мунтазам армия жойларда махаллий феодалларнинг ноконуний харбий кучларинй куролсизлантириб бошлагандан сунг давлат тартиби хам кучайиб борди. Амалдорлар томонидан олинадиган ноконуний йигимлар, тугридан-тугри ахолини талашлар энди утмишда колиб кетди. 1858 йили усмонийлар ер кодексининг жорий килиниши билан ердан фойдаланиш ва унга эгалик килиш сохасида хам тартиб Урнатилди. Откуп тизими Урнига аста-секин хусусий мулкчилик муносабатлари келди ва бунда давлатнинг ерга булган олий мулкдорлик принципи формал сакланиб колди. 1840-1870 йиллари олиб утказилган харбий-сиёсий ислохотларнинг яна бир мухим натижаси бориш кийин булган тогли худудларда айирмачиликнинг бостирилиши ва Суриянинг шаркий чегараларида бадавийлар хужуми хавфининг бартараф килиниши булди. Бунда харбий кучдан фойдаланишнинг узи етарли эмасди, шу сабабли усмонийлар хукумати кабила бошликларини турли хил совгалар ва пуллар эвазига узига огдириш билан хам шугулланди. Мамлакатда тартиб урнатилиши, савдо ва ишлаб чикаришнинг ривожланишидан турклар ва сурияликларнинг бирдай манфаатдорлиги ислохотлар муваффакиятининг асосий сабабларидан бири булди. 1864 йили вилоятлар хакида конун кабул килингандан кейин XIX аср 40-50-йилларидаги ислохотлар яна давом эттирилди. 1864 йили Суриянинг маъмурий булинишига жидций узгариш киритилди: мамлакатнинг бутун худуди иккита катта вилоятга - Сурия (Сурийя) ва Халабга булинди. XIX аерда капиталистик муносабатларнинг ривожланиши. XIX аср 30-йилларидан Усмонийлар империясининг бошка Улкалари каби Сурия хам европаликлар товар экспансиясининг обьектига, жахон капиталистик тизимининг бир кисмига айланиб 472 борди. Европадан арзон фабрика товарларининг оммавий кириб келиши махаллий хунармандчиликнинг касодга учрашига олиб келди. Айникса, т^кимачилик огир ах,волда колди. Суриянинг машхур кулда тукилган матолари Европа товарлари билан ракобатлаша олмади. Хунармандлар шахарлик ишсизлар сафини тулдирди. Факат кам сонли савдогарлар катлами (асосан христианлар ва яхудийлар) бойиб кетди. Айни пайтда европаликлар билан савдо хажмининг кескин ^сганлиги сабабли Суриянинг киргок буйи шахарларида, энг аввало Байрутда ишчанлик анча фаоллашди. XIX асрнинг иккинчи ярмидан Байрут Сурия провинцияларининг асосий «денгиз дарвозаси»га айланади. Ахоли сони буйича хам у энди факат Дамашк ва Халабдан кейин турарди. Европа товарлари билан катта ракобат шароитида махаллий саноатнинг ривожланиши жуда огир эди. Шу сабабли асосан кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлашга м^лжалланган кичик корхоналар ривожланади. Сурия буржуазияси шаклланишининг асосий манбаи эса савдогарларнинг юкори катлами эди. Катта ер эгалари хам дехкон-арендаторлардан олган маблагларининг бир кисмини фойдали хисобланган савдога ва шахарлардан к^чмас мулк олишга сарфлай бошладилар. Конфессиялар уртасидаги муносабатларнинг кескинлашуви. Султоннинг 1856 йилги манифестига биноан Усмонийлар империясида христианлар ва яхудийлар хукуклари мусулмонларники билан тенглаштирилди. Мусулмон б^лмаганлардан олинадиган жон солиги - жузья бекор килинди. Мусулмон б^лмаганларга энди курол олиб юриш, шахарларда отда юриш, диний маросимлар утказиш, ибодатхоналар куриш ва давлат лавозимларини эгаллашга рухеат берилди. Шунингдек, кийимларига маълум рангдаги белгилар такиб юриш хам бекор килинди. Факат асосий хукукдардан бири - армияда хизмат килишга булган чеклов сакланиб колди. Харбий мажбуриятдан озод кнлинганлиги учун яхудийлар ва христианлар алохида солик тулашлари шарт эди, аммо унинг микдори харбий мажбуриятдан озод б^лишни истаган мусулмон тулаши лозим булган соликка нисбатан анча кам эди. Европалик консуллар хомийлигига ва усмонийларнинг химоясига ишонган христианлар купинча узларини мусулмон кушниларига нисбатан номуносиб тута бошладилар. Сурияда турли конфессиялар уртасида шаклланган анъаналарнинг бузилиши 473 мусулмонлар билан христианлар уртасида зиддиятларнинг кучайишига олиб келди. 1860 йили Дамашкда христианлар харбий хизматдан озод килинганлик учун солик тулашдан бош тортдилар. Щу йили июль ойида Дамашкда христианларга карши киргин амалга оширилиб, 5 минг махаллий христианлар ва бир канча европаликлар халок булди. Европа давлатларининг, жумладан, Россиянинг консулхоналари вайрон килинди. Бир неча минг христианлар Жазоирдаги мустамлакачиликка карши уруш кахрамони, шу пайтда Дамашкда кувгинда булган амир Абдул К,одир томонидан иущариб Колинди. Унинг бу хайрли иши Европада хам машхур булиб кетди. Мусулмон пешволари оломонни тухтатишга уриндилар, аммо бунинг иложи булмади. Куплаб христианлар кузга куринган уламолар ва оддий мусулмонлар томонидан куткариб колинди. Сурияда тартиб урнатиш ва айбдорларни жазолаш учун Туркиянинг уша пайтдаги йирик давлат арбобларидан бири Фауд пошо катта кушин билан бу ерга келди. Унинг рахбарлигида усмонийлар хукумати Дамашк киргини буйича тергов утказди ва аникланган айбдорларни каттик жазолади. Унлаб одамлар, шу жумладан, шахарнинг кузга куринган оила вакиллари хам катл килинди, юзлаб кишилар сургун килинди. Дамашк валиси Ахмад Иззет пошо ва бир катор офицерлар киргиннинг олдини олиш буйича уз вактида харакат килмаганликлари учун харбий суд хукмига кура отиб ташландилар. Абдул Хамид II хукмронлиги йилларида (1876-1908) Сурия. Бу даврда Суриянинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш суръатлари империянинг Анатолия ва Болкон улкаларидан ортда колмади. Ахолининг умумий сони 1878 йилдан 1896 йилгача кдрийб 25% га усиб, тахминан 3,2 млн кишини ташкил килди. 1860 йилдан 1914 йилгача Дамашк ва Халаб ахолиси икки баробар усиб, 200 минг кишидан ошиб кетди, Байрут, Хам, Хомс, КУДДУС> Акра, Еазо, Наблус ва Хеврон шахарлари ахолисининг сони 2,5 - 3 марта купайди. 1882 йилдан бошлаб Фаластинга Россия империясидан ва яна бир катор Европа давлатларидан куплаб кишилар кучиб кела бошладилар. Улар «мукаддас ер»да дехкончилик колонияларига асос солдилар. Бундан танщари Фаластиннинг Яффа, Хайфа ва Назарет районларида немис протестантларининг жамоалари ташкил топди. Шимолий Кавказда Шомил бошчилигидаги миллий-озодлик харакати руслар томонидан бостирилгандан сунг Усмонийлар империясига кучиб келган минглаб мусулмонлар хам Сурия худудларида жойлашди. 474 Айни пайтда минглаб суриялик ва ливанликлар (асосан христианлар) уз жойларини ташлаб Европа ва Америкага к^чиб кетдилар. Бу жараён асосан иктисодий манфаат билан боглик эди. Бу даврда ахоли иктисодий ахволининг сезиларли яхшиланиши Усмонийлар империясидаги умумий жараённинг давоми булиб колди. Европа капиталининг кириб келиши ишчанлик фаолиятининг усишига олиб келди. XIX асрнинг охирги чораги - XX асрнинг бошларида Сурия провин цияларида Европа банкларининг филиаллари пайдо булди. Чет эл капиталининг (асосан французлар) фаол иштирокида замонавий инфраструктура шаклланди: автомобиль ва темир йуллар, порт иншоотлари курилди. Доимий пароход катнови йулга куйилди, телеграф линиялари ишга туширилди. Факат йирик шахарлар эмас, чекка улкалар хам умумжахон бозор тизимига тортилди, товар-пул муносабатлари фаоллашиб, савдо хажми ошди. Европа цивилизациясининг маиший сохадаги ютукларига кизикиш ортиб, шу хилдаги товарлар савдоси купайди. XIX асрнинг охирги чораги - XX асрнинг бошларида Сурия вилоятларини бонщариш тизимини такомиллаштириш давом этди. 1887-1888 йиллари маъмурий-худудий узгаришлар амалга оширилди: К,уддус санжаклигига махсус округ макоми кайтарилиб, у бевосита ички ишлар вазирлигига буйсунадиган булди. Байрут вилояти тикланиб, унинг таркибига Латакиядан Хайфагача булган киргокб^йи худудлари ва Фаластиннинг шимолий районлари киритилди. Шу тарика XX асрнинг бошига келиб Сурия учта - Халаб, Дамашк (Сурия) ва Байрут вилоятларига ва учта алохида округга - Тогли Ливан, Куддус ва Дейр эз-Зорга ажратилди. Бу даврга келиб империяда шаклланган усмонийлар бирлиги гоясини Сурияда таркатиш ва ташвикот килишнинг асосий воситаси давлат таълими тизими булиб колди. Султон Абдул ХамиД П хукмронлиги даврида давлат таълим тизими рагбатлантирилди ва ривожлантирилди. Бошлангич ва урта мактаблар хамда касбХунар билим юртлари очилишини кузда тутган 1869 йилги таълим тугрисидаги конун XX аср бошларига келиб Сурияда тулик хаётга татбик этилди. Суриянинг хамма вилоят ва алохида округларида бир ярим мингдан зиёд давлатга карашли бошлангич ва урта мактаблар булиб, уларда 50 мингдан куп укувчилар таълим оларди. Мактаблар дини ва карашларидан катъи назар Усмонийлар империясининг барча фукаролари учун очик булсада, укувчиларнинг асосий 475 кисмини мусулмонлар ташкил киларди. Христианлар ва яхудийлар фарзандларини уз диний мактабларига ёки гарблнк миссионерлар очган мактабларга беришни маъкул кУрардилар.1

1.1 Ирок.


Ирок. 1802 йили Буюк Сулаймон вафот этгандан сунг Ирокда феодал зодагонлар Уртасида хокимият учун кураш бошланиб, унга форс хукмдорлари, курд беклари ва к^чманчи кабилаларнинг бошликлари хам фаол аралашдилар. Натижада 1812 йили хокимиятни Буюк Сулаймоннинг угли Саид пошо эгаллади ва 1817 йилгача Ирокни бонщарди. Бу даврда Порта Ирокдаги айирмачиларни тугагнш, кулеменларнинг1 узбошимчалигига бархам бериш учун харакат олиб борди. Аммо бу харакатлар натижа бермади. 1817 йили Саид пошо Урнига Дауд пошо келиб, у Ирокни 14 йил амалда мустакил бошкарди. Дауд пошонинг миллати грузин булиб (Давид Манвелашвили), у тахминан 1774 йили Грузиянинг жанубида тугилган. 5-6 ёшлигида угирланган ва кул килиб сотилган, 12 ёшида Буюк Сулаймонга совга килинган. Ислом динини кабул Килган. Таълим олишда катта муваффакиятларга эришиб, Буюк Сулаймоннинг кизига уйланган ва юкори лавозимларга тайинланган. Дауд пошо Буюк Сулаймоннинг улимидан сунг кувгннга учраб, Абдул К°дир масжидида домлалик хам килди. 1807 йилдан сиёсий фаолиятга кайтади. Дауд пошо сиёсати Ирокда мустакил кучли давлатни тузишга каратилган эди. Миср пошоси Мухаммад Али сингари у хам катор ислохотларни амалга оширди. У энг аввало Ирокдаги чет эл савдо компаниялари ва улар вакилларининг имтиёзларини бекор килди, импорт товарларга юкори бож соликлари у р н а т д и . Бу, биринчи навбатда, Англиянинг Ост-Индия компанияси манфаатларига путур етказди. Натижада компания Ирокка карши савдо камалини эълон килди ва Дауд пошо компания вакилларининг имтиёзларини тиклашга, келтирилган зарарни коплашга мажбур булди. Шу тарика махаллий савдогарларнинг манфаатларини химоя килишга Каратилган дастлабки уриниш муваффакиятсиз якунланди. Ирокни уз хокимияти остида бирлаштиришга ахд килган Дауд пошо махаллий феодаллар ва кабилаларнинг сепаратизмига карши 1 Кулемен, мазмун жихатдан «мамлук» атамаси билан бир хил. Сузнинг келиб чикиши туркча булиши мумкин. «Современный Большой турецко-русский словарь» (М., 1998) китобида ёзилишича, Кулемен - куллардан ташкил топган кушин. 476 кураш олиб борди. Айникса, Курдистонни буйсундириш жараёнида катта кийинчиликларга учради. Курд бекларининг усмонийларга карши кураши Эрон шохи томонидан куллаб-кувватланар эди. 1821 йили Дауд пошо форслар томонидан Курдистон хукмдори килиб тайинланган бекка Карши уруш бошлади, аммо курдлар ва форсларнинг бирлашган Кушинидан маглубиятга учради. Шундан сунг Дауд пошо Ирокнинг бошка кисмларида яшайдиган форсларни катагон кила бошлади, уларнинг мол-мулкларини тортиб олди, Карбало ва Нажафнинг шиа рухонийларига карашли бойликларни хам олиб кУйди. Бу тадбирлар Эрон ва Туркия Уртасидаги муносабатларни мураккаблаштирди ва 1821-1823 йиллардаги Эрон - Туркия урушининг сабабларидан бири булди. 1823 йили Порта билан Эрон уртасида Эрзурумда имзоланган келишувга биноан Ирок Курдистони яна усмоний пошолар кулида колди. Дауд пошо Ирокдаги баркарор сиёсий холатдан фойдаланиб, уз бошкарувидаги худудларда иктисодни тиклашга киришди. Ирокда сугориш тизимлари, каналлар ва артезиан кудуклар Курилиши бошланди. Зарур машина ва ускуналар Англиядан буюртма асосида келтирилар эди. Бу тадбирлар натижасида кишлок хужалиги юкори суръатлар билан ривожланиб, янги ерларни узлаштириш жараёни тезлашди. Бошокли экинлардан юкори хосил олишга эришилди. Янги техник экинлар: тамаки, нил буёги, пахта ва шакаркамиш етиштнриш узлаштирилди. Дауд пошо худди Мисрдаги Мухаммад Али сингари, Ирокнинг асосий махсулотлари - бугдой, арпа, хурмо, туз ва шу кабиларни сотиб олиш ва экспорт килиш устидан монополия урнатди. Бу махсулотларни ташиш учун денгиз ва дарё кемалари сотиб олинди. Дауд пошо томонидан амалга оширилган тадбирлар Ирок хазинасининг даромадини анча оширди. Маблагнинг катта кисми курилишга, харбий ва маданий тадбирларга йуналтирилди. Багдод, Басра ва бошка шахарларда куприклар, бозорлар, жамоат мактаблари ва кутубхоналар курилди. Дауд пошо ташаббуси билан Багдодда босмахона ташкил килинди. Эрон билан булган уруш тажрибаси Дауд пошони европача типдаги мунтазам армияни ташкил килиш лозимлигига ишонтирди. Янги харбий кисмларда аскарларни укитиш европалик, асосан инглиз инструкторлари томонидан олиб борилди. 477 Дауд пошо Туркиянинг 1828-1829 йиллардаги рус-турк урушида маглубиятга учраганидан фойдаланиб, узи бопщараётган мамлакатни мустакил килишга харакат килди. У 1829 йилги Адрианополь сулхи буйича Портага юклатилган контрибуцияни тулашдан бош тортди ва бу билан султон хукуматига нисбатан хурматсизлик килди. Порта Дауд пошони исёнчи деб эълон килди ва 1830 йили Халаб пошоси кушинлари Ирокка бостириб кирди. Дауд пошо бу тУкнашувга жидций тайёрланган эди, аммо тукнашув натижасини шароит хал килди. Халокатли сув тошкини, ундан кейинги кургокчилик ва эпидемия Ирокнинг силласини куритди. 1831 йилги улат эпидемияси Дауд пошо армиясини деярли тулик халок килди. Халаб пошоси кушинлари холдан тойган ва бушаб колган мамлакатни хеч кандай каршиликларсиз эгаллаб олди. Дауд пошо хокимиятдан туширилиб, Ирокдан чикариб юборилди. Бирок у яна 20 йил хукумат хизматида юкори лавозимларни эгаллаб турди ва 1851 йили Мадинада вафот этди2.
1.2 Ирок, Танзимат йилларида

Ирок, Танзимат йилларида. Шундай килиб, 1831 йили Ирокда кулеменлар хокимияти тугатилди. Пошоларни Истамбулдан тайинлаш амалиёти кайта тикланди. Усмонийлар империясида 1839 йили эълон килинган Танзимат Ирокда империянинг бошка вилоятларига нисбатан анча суст жорий килинди. Бунга асосий сабаблардан бири 1830-йилларнинг бошидаги кургокчилик, улат окибатларининг таъсири хамон сезилаётганлигида эди. Умуман Ирокда Танзимат принципларини жорий килиш ва аник конунлар ишлаб чикиш жараёни карийб Уттиз йилга чузилди. Ислохотчилар инсон хаёти, мулки, шаънининг тулик дахлсизлигини, келиб чикиши ва динидан катъи назар Усмонийлар империяси барча фукароларининг конун олдида тенглигини эълон килдилар. Бу принциплар жамиятда турли миллат ва конфессиядаги кишилар Уртасида хамкорликнинг йулга кУйилишида мухим роль уйнади. Мусулмонлар билан мусулмон булмаганларнинг хукуклари амалда тенглаштирилиб, жузъя солиги давлат амалдорлари карамогидан чнкарилди, уни йигиш ва хазинага топшириш мусулмон булмаганлар жамоаларининг оксоколларига топширилди. Хазина тушумларини тартибга солишда халакит бераётган откуп тизими бекор килинди. Аммо дастлабки тажрибалардан сунг, хазина тушумларини купайтириш максадида Ирокда откуп тизими кайта жорий килинди ва то XX асргача узгаришсиз амалда булди. 478 Ислохотчилар вакф ерларининг макомини ^згартиришга хам журъат килмадилар. Хдрбий сохада хам мухим ислохотлар амалга оширилди. 1826 йили яничарлар корпусини таркатиш тугрисида конун кабул килинган булсада, у охирига етказилмади. 1843 йили жорий килинган 5 йиллик умумий харбий мажбурият Ирокнинг бир кисмида факат 1870 йили татбик килинди. 1864 йилги вилоятлар тугрисидаги конун хам усмонийлар марказий хокимиятини мустахкамлашга каратилган булиб, жойларда анча кийинчиликлар билан жорий килинди. Порта томонидан тайинланадиган вилоят бошлиги - вали ушбу конунга кура суд хокимиятидан ва солик тушумларини тасарруф этишдан махрум килинди. Солик тушумларини бошкариш учун Порта томонидан махсус амалдор - дафтардор (хазиначи) тайинланадиган б^лди. 1861 йили ички божхоналар бекор килиниб, бу империянинг турли улкалари уртасида савдонинг ривожланиши ва иктисодий алокаиарининг жадаллашувига хизмат килди. 1864 йилги конун буйича суд хокимияти ижро хокимиятидан ажратилди, бирок суд ислохоти факат тижорат ва жиноят хукукларига тааллукли булиб, фукаролик ишлари шариат судлари ихтиёрида колди. Ирокда биринчи ташкил килинган вилоят Багдод булиб, унинг валиси этиб Ахмед Мидхат пошо тайинланди. Мидхат пошо (1822­ 1883) Усмонийлар империясининг йирик давлат арбоби, турк конституциячилик харакатининг етакчиси, 1876 йилги Усмонийлар конституциясининг муаллифи эди. Туркия хукумати 1869 йили Мидхат пошога фавкулодда ваколатлар бериб, уни Багдод валиси ва бир пайтда олтинчи харбий корпуснинг кумондони хам этиб тайинлади. Танзимат конунларига биноан харбий хокимият фукаролик хокимиятидан ажратилган булсада, Ирокда Мидхат пошо кулида катта харбий ва фукаролик хокимияти жамланган эди. Мидхат пошо бир катор маъмурий ва маданий ислохотларни амалга оширди. У 1864 йилги конун буйича янги судларни ташкил килди, шахарларда муниципал кенгашлар («баладия») жорий килди, янги мактаблар очди. Мидхат пошо даврида угил болалар учун биринчи урта мактаб, харбий билим юрти ва биринчи касалхона очилди. 1869 йили Мидхат пошо ташаббуси билан Багдодда турк ва араб тилларида биринчи расмий газета чика бошлади. 479 Ирокда хурмо дарахти, донли ва техник экинлар майдонларини кенгайтириш, сугориш иншоотларини таъмирлаш пошонинг алохдца эътиборида б^лди. Мидхат пошонинг турклар хукмронлигини мустахкамлашга йуналтирилган энг йирик тадбири 1871 йили Кувайт ва алХосанинг забт этилиши булди. Бу худудлар Ировдаги турк хукмдорларига буйсунадиган алохида маъмурий бирлик - санжакликка ажратилди. Мидхат пошо ислохотлари Ирокда бошкарув тизимини ислох Килишга, кушни вилоятлар ва империя маркази билан якин алокалар урнатишга каратилган эди. 1871 йили Мидхат пошо Адрианополга утказилгандан кейин Урнига келганлар даетлаб унинг ишларини давом эттиришга харакат килдилар, аммо маблаг етишмаелиги ва бошка сабаблар туфайли Мидхат пошо мулжаллаган купгина ислохотлар факат когоздагина колиб кетди.3


II BOB Ижтимоий-ицтисодий жараёнлар. Чет эл капиталининг кириб келиши
Ижтимоий-ицтисодий жараёнлар. Чет эл капиталининг кириб келиши. Танзимат ислохотлари арафасида Ирокда хозирги замон тушунчасидаги саноат йук эди. Х,Унармандчилик ^трок ва ярим ю/чманчи ахолининг энг асосий эхтиёжларини кондирар эди, холос. Бу ерда асосан пахта ва жун матолар, гиламлар тукиш, тери буюмлари ишлаб чикариш йулга куйилган эди. Баъзи мануфактура типидаги нисбатан йирик корхоналар экспортга махсулот тайёрлаш билан шугулланар эди. Бундайлар каторига Багдоддаги тери ошлаш заводларини, Мосулдаги папирус когози тайёрловчи устахоналарни, Басрадаги хусусий верфларни, инглиз компанияларига карашли жун тозалайдиган корхоналарни киритиш мумкин. ХаР йили хурмоларни четга жунатиш учун кадоклаш мавсумида 25 минг киши шу иш билан банд буларди. Багдод ва Мосулда мудофаа вазирлигига карашли йирик корхоналар ишлаб турарди. Бирок Европадан фабрика товарларининг окиб келиши махаллий ишлаб чикаришнинг кескин камайишига олиб келди. Ирокда кулбола усул билан нефть, туз, аччиктош ва бошка минераллар казиб олиш анча ривожланади. Нефтдан уйларни иситиш ва ёритишда фойдаланилар эди. Мидхат пошо даврида нефть ёрдамида йулларни ёритиш хам йулга куйилган эди. XIX аср 60-йилларида Ирок иктисодиётида маълум жонланишкузатилади. 1861 йили ички божхоналарнинг бекор килиниши ички ва ташки савдонинг ривожланишига катта таъсир курсатди. Худди шу даврда жахон бозорида кишлок хужалик махсулотларига талаб ошди. Шу сабабли Ирок экиладиган ерларнинг хажмини кенгайтириб, мелиоратив холатини яхшилашга эътибор каратди. Кишлок хужалиги экспортга й^налтирилиб, 1886 йилдан 1896 йилгача, ун йил ичида хурмо экиладиган майдонлар хажми беш марта оширилди. XX асрнинг бошларига келиб хурмо етиштнриш XIX аср 60-йилларига нисбатан уч марта купайди. Савдонинг ривожланиши транспорт ва алока воситаларининг хам ривожланишига олиб келди. XIX асрнинг охирги чораги ва XX асрнинг бошларида Ирокка чет эл капиталининг жадал кириб келиши кузатилади. Айникса, инглиз компаниялари купгина сохапарни монополлаштириб олишган эди. Масалан, XX аср бошига келиб Дажла дарёсида транспорт харакати инглизлар томонидан ф ш к монополлаштнрнлган эди. XX аср бошларига келиб Ирокда Франция, Бельгия ва Италия капиталистлари инглизлар билан ракобатлаша бошлади. Аммо асосий ракобатчи немис империалистлари булди. Германиянинг Усмонийлар империяси билан дустона муносабатлари уларга XIX аср охири - XX аср бошларида Багдод, Басра ва Мосулда консуллик идораларини очиш имконини берди. Инглизлар билан доимий ракобатда немислар Ирок нефть конларининг имкониятларини урганиш билан шугулланди, 1903 йили Багдод темир йулини куриш буйича шартнома имзолади. Бу шартномага биноан Германия темир йилнинг икки томонидан 20 км худуддаги казилма бойликлардан фойдаланиш хукукини олди. Бу немис капиталининг йирик галабаси эди. Чет эл олимларининг таъкидлашича, мамлакат ривожи учун нефтнинг ахамиятини хали купчилик англаб етмаган эди. Шунга карамасдан Ирок экспорти ва импортида биринчи уринни инглизлар эгаллайди. XX аср бошларида Басра портига келган кемаларнинг 77% и Англияга, 14% и бошка Европа давлатларига ва факат 6% и усмонийларга карашли эди. Шу даврда Ирок импортининг 2/3 кисми, экспортининг 1/3 кисми инглизларга тегишли эди. Улар нарх-навони белгилаб, бундан катта фойда олардилар. Масалан, XX аср бошларида Англия кумири Ирокда Англиядагига нисбатан 6 марта кимматга сотиларди. Европаликларнинг Ирокка сиёсий ва мафкуравий кириб келишида миссионерлик ташкилотларининг роли катта булди. Ирок; х,удудида иезуитлар, лазаритлар, кармелитлар, доминиканлар, капуцинлар, августинлар ва бошка бир катор христианлик миссионер ташкилотлари фаолият юритарди.4

2.1. Саудия Арабистони.



Саудия Арабистони. 1803 йили Макканинг ва 1804 йили Мадинанинг ваххобийлар томонидан босиб олиниши. усмонийлар хукуматини талвасага солиб куйди. Усмонийларни камбагал чул шахарларининг йукотилиши эмас, султоннннг маънавий обрусига катта путур етказилганлиги ташвишга солаётган эди. Болкондаги урушлар ва Россия билан келишмовчиликлар давом этаётганлиги туфайли Порта ваххобийларга карши катта куч ажрата олмасди. Шунинг учун ваххобийларни тор-мор килишнинг ягона й^ли уларга карши султоннинг вассали хнсобланган Мухаммад Алини жунатиш эди. 1805 йили Мисрда хокимиятни эгаллаб олган Мухаммад Али биринчи навбатда Уз хокимиятини мустахкамлаш, ракибларини йук килиш, Мисрни инглизлар тажовузидан химоя килишга ва мухолифат каршиликларини енгишга каратди. Шунинг учун султоннинг чакиригига бирданига жавоб бера олмади, факат 1809 йили Арабистонга карши жиддий харбий экспедиция тайёрлади. Мисрни деярли мустакил бошкараётган Мухаммад Алини анча кимматга тушадиган Арабистон кампаниясига бошлаган сабаб факат султоннинг илтимоси эмасди. Унинг араб-мусулмон империясини тузиш глобал режаси мавжуд булиб, Х,ижозни ва унинг мукаддас шахарларини босиб олиш ана шу геосиёсий гояни амалга ошириш йулидаги мухим кадам сифатида каралаётган эди. 1810 йил 3 сентябрда Мухаммад Али пошо диван йигилишини чакирди ва унда султоннинг вакили Исо ога Миср кушинларининг Хижозга юриш бошлаганлигини тантанали равишда эълон килди. Аммо экспедиция бир йилдан сунг, 1811 йили бошланди. Шу йили декабрда Макка атрофида булган хал килувчи жангда ваххобийлар Тусун бошчилигидаги мисрликлар кушини устидан галабага эришди. Хцжозни эгалламаса Мисрдаги хокимияти хам мустахкам булмаслигини Мухаммад Али тушунар эди. Шу сабабли янги юришга жиддий тайёрлана бошлади. 1814 йилнинг охирида бошланган янги юришга Мухаммад Алининг узи бошчилик килди. 1815 йил январда Х,иж°3 билан Наж орасидаги стратегии жихатдан мухим булган Асира остонасидаги жангда ваххобийлар тор-мор килинди. Аммо шу пайтда Мисрда 482 бошланган тартибсизликлар туфайли Мухаммад Али юришни давом эттирмасдан Мисрга кайтишга мажбур б^лди. 1815 йил бахорда сулх, тузилиб, Х,ижоз мисрликлар калига Утди. Шимолий ва Ш имоли-Шаркий Арабистон вахоббийлар кулида колди. Ваххобийлар амири Абдулла Мадинадаги мисрлик губернаторга буйсунишга ваъда берди ва турк султонига вассалликни тан олди. Бундан ташкари амир хаж сафари хавфсизлигини таъминлашни ва ваххобийлар томонидан таланган Макканинг хазинасини кайтаришни хам уз зиммасига олди. Аммо тузилган сулх бошданок уни узлари учун хакоратли хисоблаган ваххобийларни хам, Саудлар амирлигини тулик тормор килишни истаётган Усмонийлар султонини хам ва нихоят, тулик галабани деярли кулга киритган Мухаммад Алини хам каноатлантирмас эди. 1816 йили Арабистондаги конли уруш янгидан бошланди. Вахдобийларга катор талафотлар етказган мисрликлар армияси 1818 йил бошида Нажга кириб келдилар, шу йили апрель ойида ваххобийларнинг кучли химояланган пойтахти Диръияни камал килдилар. Беш ойлик камалдан кейин 1818 йил сентябрда Диръия забт этилди. Ваххобийлар амири Абдулла асир тушди ва кейинчалик Истамбулда катл килинди. Шу тарика Саудларнинг Арабистондаги биринчи давлати бархам топди. Миср боскинидан с^нг бутун Арабистон Усмонийлар империяси таркибида хисобланарди, амалда эса Миср хукмдори Мухаммад Али томонидан тайинланадиган мисрлик пошолар бонщарарди. Мамлакат хароб холга келган, хамма жойда кургокчилик ва очлик хукм сурар, кишлокдар вайрон килинган эди. Шунга карамасдан ваххобийларнинг каршилиги деярли тухтамади. К^атл килинган амир Абдулланинг амакиси Турки бошчилигида 1821 йили кузголон к^тарилди. Турки мисрлик хукмдорни хайдаб, ваххобийлар давлатини тиклади, пойтахтни вайрон килинган Диръиядан 1822 йили яхши химояланган Риёдга к^чирди. Ваххобийларга карши жунатилган мисрлик кушинлар сувсизлик, очлик ва эпидемиядан кирилиб кетди. Шундан сунг Мухаммад Али Нажнинг факат Косим ва Шаммар худудлари билан чегараланишга мажбур булди. Нажнинг колган кисми мисрликлардан тозаланди. 1827 йили эса мисрликлар Косим ва Шаммардан хам кувиб чикарилди. Уз ерларини тиклаб бораётган ваххобийлар 1830 йили Ал-Хосани эгалла483 дилар. 1834 йили Туркининг угли амир Фейсал узини ваххобийлар давлатининг х,укмдори деб эълон килди. Аммо 1836 йили Хуршид пошо бошчилигидаги мисрлик кушинлар Нажга бостириб кирдилар ва 1838 йили уни иккинчи марта эгаллади. Амир Фейсал асир олиниб, Крхирага жунатилди. Нажнинг иккинчи марта забт этилиши Мухаммад Алининг Англия билан шусиз хам мураккаб булиб турган муносабатларини янада чигаллаштирди ва 1839-1841 йиллардаги Шаркий инцирознинг сабабларидан бири булди. Жиддий халкаро можарога тортилган Мухаммад Али 1840 йили уз купшнларини чакириб олиш ва Арабистондан бутунлай чикиб кетишга мажбур булди. Ваххобийлар уз хокимиятини тикладилар. Мисрликлар мамлакатни тарк этганидан сунг Арабистон яна катор вилоятларга булиниб кетди. Булар Кизил денгиз киргокларида Хиж°3 ва Яман, Марказий Арабистонда ваххобийларга карашли Наж, Косим ва Шаммар, Форс бугозида эса Уммон эди. Арабистон яриморолининг жануби ва Уммондан бошка худудлари расман усмонийлар суверенитети остида булсада, амалда бу кичик феодал давлатлар уз хукмдорлари томонидан мустакил бошкарилар эди. 1843 йили Мисрдаги асирликдан кочиб келган амир Фейсасаудларнинг тикланган давлатига бош булди. Аммо давлат узининг аввалги кудратига етишига анча бор эди. 1846 йили кучсизланиб колган давлат Туркияга вассалликни тан олиб, хатто йилига 10 минг талер хирож хам тулайдиган булди. Ваххобийлар давлатида ички баркарорлик хам йук эди. 1865 йили амир Фейсал вафот этгандан сунг унинг уч угли уртасида хокимият учун конли кураш бошланди. 1870 йили амирлик таркалиб кетди.5

2.2. Кувайт


Цатар. Юкорида айтилганидек, инглизлар аксарият амирликлар билан тузилган иттифокни ваххобийлар билан хам расмийлаштиришга харакат килишди. Аммо ваххобийлар рад жавобини бериб, гайридинларга карши жиход эълон килдилар ва узларининг Форс култигига эга булиш даъвосини илгари сурдилар. Бу инглизлар билан 1798 йили шартнома тузган Маскат амири Султон бин Ахмад режаларига хам мос тушмасди. Натижада Карокчилар киргогидаги Кабилалар билан инглиз-маскат флоти уртасида уруш бошланиб, 1808 йили маскатликлар Бахрайн ва Катар киргокларида тор-мор Килинди. Бу инглизларнинг Ост-Индия компаниясини анча кийин ахволга солиб кУйди. Уларнинг савдо кемалари Форс култигидан нарига ута олмай колдилар. Бунга жавобан 1819 йили ута замонавий куролланган инглиз-хинд флоти ракибларининг харбий флотини тор-мор килиб, арабларнинг таянч пунктлари булган Рас алХайма, Шаржа, Умм ал-Кайван ва Дубайни забт этдилар. Карокчилар киргоги батамом тор-мор килинди. Тинчлик музокаралари натижасида 1820 йили К,ар°кчилар киргоги амирлари билан инглизлар уртасида «Тинчлик тугрисида бош шартнома» имзоланди. Аммо минтакадаги хамма амирлар хам шартномани имзоламади. Катар шайхлари шартномани имзолашдан бош тортдилар ва расман Усмонийлар империясининг таркибий кисми б^либ колаверди. 1830-1850 йилларда инглизлар яна бир катор шартномаларни имзолашга эришдилар. Шундан сунг Карокчилар киргоги расман Шартномавий Уммон номини олди, махаллий ахоли эса уз юртларини ас-Сир деб аташда давом этдилар. Катарлик шайхларнинг инглизлар билан муросага келишмаганлигини уларга ваххобийларнинг таъсири кучлилиги билан изохлаш мумкин. Инглизларга эса Х,индистонга утадиган денгиз йулининг хавфсизлигини таъминлаш учун Форс курфазидаги давлатлар устидан тулик назорат Урнатиш зарур эди. 1860 йили Сувайш канали курилиб, Хиндистон ва Узок Шарккаэнг якин денгиз йули очилгандан сунг минтакадаги харбий-сиёсий 487 холат кескин узгарди. Миср сиёсий жих,атдан кучсиз давлат булиб, бирон бир Европа давлатининг таъсирига тушиб колиши аник эди. Шу боне инглизларнинг асосий вазифаси Сувайш канали устидан уз назоратини Урнатиш булди. Айникса минтакада Германия таъсирининг ошиб бораётганлиги инглизларни бу ерда таянч нукталарини купайтиришга, минтакадаги позициясини янада мустахдамлашга мажбур килаётган эди. 1875 йили Сувайш канали компаниясининг асосий акционери булиб олган Англия Катарга босим утказишда давом этди. Бирок Катар хукмдори булиб олган шайх Бану Хожар К,осим бин Мух,аммад Англия билан бирорта шартнома имзолашга рози булмади. Утказилган музокаралар натижасида шайх Косим инглизларнинг маслахатларини инобатга олишни ваъда килиш билан чекланди. Инглизларнинг хар канча уринишларига карамасдан шайх Косим то 1913 йил вафотигача Англия протекгоратига рози булмади.6

2.3. Бахрайн


Бахрайн билан Англия уртасида 1820 йили Тинчлик тугрисида бош шартнома имзолангандан сунг Бахрайн хам амалда Буюк Британияга карам мамлакатга айланди. 1853 йил Уммон билан Англия Уртасида тузилган «абадий тинчлик» тугрисидаги шартномага Бахрайн амири шайх Мухаммад имзо чекишдан бош тортди. Бирок унга ёрдам бериши мумкин булган Эрон бабийлар харакатини (1848-1852) бостириш, кейин эса Х,ИР°Т масаласида Англия билан вужудга келган можарони хал килиш, Усмонийлар империяси эса КРим уруши билан (1853-1856) банд булганлиги сабабли шайх Мухаммад инглизлар билан янги шартномани имзолашга мажбур булди. Шартнома расман «кул савдосини тугатиш борасида янада таъсирли чоралар хакида» деб аталса-да, аслида илгари Урнатилган Бахрайннинг Англияга карамлигини таъкидлар эди. Кейинги йилларда шайх Мухаммаднинг Эрон ва Туркияга ишониб Англия босимидан кугулишга килган харакатларига инглизлар чек кУйишди. 1861 йили шайх Мухаммад инглизлар томонидан «таклиф» килинган янги Конвенцияни имзолашга мажбур булди. Конвенция Бахрайннинг Англияга карамлигини янада оширди. Узининг карам холатини охиригача тушунмаган шайх Мухаммад 1863 йили Катар билан вужудга келган чегара муаммосини икки давлатнинг ички иши деб караб, Британия вакилига мурожаат килишни лозим топмади. Натижада минтакада «тартиб Урнатиш» топширигини олган Британия вакили 1867 йили шайх Мухаммадни хокимиятдан четлатди. Бахрайн хукмдори булган шайх Али бен Халифа ал-Халиф инглизлар босими остида 1861 йилги конвенциянинг барча моддаларини тасдиклади. 486 Форс курфази минтакасида ривожланган давлатлар уртасида кучайиб бораётган ракобат Англияни бу ерда уз позициясини янада мустахдамлашга ундади. 1892 йили мартда Бахрайн амири шайх Исо «Охирги махсус келишув»ни имзолади. Бахрайн уз мустакиллигини тулик йукотди. 1904 йилдан факат ташки эмас, ички сиёсат масалалари хам Форс курфазидаги Британия сиёсий резидента ихтиёрига утди.7


XУЛОСА

Арабларнинг Ўрта Осиёга кўчиши кўп асрлик тарихга эга. Бу арабларнинг катта истилолар даври билан боғлиқ ва VII-VIII асрларда бошланган, бу ҳақида тарихий далиллар етарли. Ўрта Осиёда арабларнинг шаклланиши йирик шаҳарларда бошланган, аммо кейинчалик у янада кенг миқёсда амалга оширилган. IX аср географи Ёқубийнинг ёзиб қолдиришича, Мовароуннаҳр таркибидаги Хуросонда асосан араблар истиқомат қилган. Кейинчалик шаҳар аҳолиси маҳаллий аҳоли билан аралашиб, аста-секин ўзларининг миллий хусусиятларини ва энг асосийси, ўз тилларини йўқота бошлаганлар. Жаҳизнинг маълумот беришича, IX асрлардаёқ араблар маҳаллий аҳоли билан қоришиб кетган ва улардан деярли фарқ қилмай қолган. Шаҳарларда яшамаган ва кўчманчилик билан турмуш кечирган араблар эса ўз тилларини ва бошқа миллий хусусиятларини сақлаб қолишга муваффақ бўлишган.



Гурам Чиковани
Арабларнинг катта миграция тўлқини Хуросоннинг Мерв ва Балх шаҳарларига ҳам етиб борди. Бу шаҳарлар Амударёнинг чап қирғоғида жойлашган ва арабларнинг босқинчилик юришлари давридан бери асосий истиқомат манзили бўлиб келган. Бу шаҳарларда арабларнинг жамланиши ва атрофида кўчманчи араб қабилаларининг пайдо бўлишига омил бўлди. XII асрда Шаҳристон шаҳри яқинида аҳолиси араб миллатига мансуб бўлган маскан маълум эди. Араблар, шунингдек, Афғонистоннинг марказий қисмида ҳам истиқомат қилиши қайд этилган. Бу ерда улар нафақат кўчманчиликда турмуш кечиришди, балки Маҳмуд Ғазнавий қўшинлари таркибида муваффақиятли жанглар олиб боришди. XVI аср бошларида Қобул ва унинг атрофида араблар истиқомат қилгани ҳам тасдиқланган. Бобур берган маълумотларга кўра, улар араб тилида сўзлашганлар. Бу, мутахассислар фикрича, Ўрта Осиё араблари тилида афғон тили элементлари мавжудлигининг изоҳидир. XV аср охирига келиб араб кўчманчилиги Хуросондан Ироқ ҳудудларигача тарқалди.
Тарихий манбаларда Ўрта Осиёнинг ҳозирги пайтда араблар истиқомат қилиб келаётган ҳудудларида улар XVI аср ўрталаридан мавжудлиги қайд этилган. XVII-XVIII асрлардаги Ўрта Осиёда араблар ҳақида ёзма маълумотлар бугунги кунда мавжуд эмас. Бухоро ва Ақчада ҳам араб тилида сўзлашувчи аҳолининг мавжудлиги XIX аср бошида Ўрта Осиёда араб жамоатчилиги жипслаша бошлаганидан далолат беради. В.Мейендорф XIX асрнинг 20-йилларида араблар Қарши ва Термиз туманларида ҳам истиқомат қилганини қайд этган. Мейендорфдан ташқари араблар ҳақида маълумотлар бошқа манбаларда ҳам учрайди. Улар XIX аср охири – XX аср бошларида Ўрта Осиёда араблар кенг тарқалганини якдиллик билан таъкидлайдилар.
Табиийки, савол туғилади: ҳозирги Бухоро ва Қашқадарё араблари араб миграциясининг қайси тўлқинига тааллуқли? Ушбу масалани ўрганиш маълум тарихга эга. 1826 йилда В.Мейендорф ҳеч бир асоссиз ҳижрий биринчи асрда Бухоро арабларининг аждодлари бу ҳудудга кўчиб келишган, деган фикрни илгари сурган. Шунингдек, у ушбу даврда Қашқадарё ва Термиз туманларида ҳам араблар мавжуд, деб ёзган. Аммо В.Мейендорф Қарши араблари аждодларининг бу минтақага кўчиб ўтиши тахмин қилинган вақт ҳақида ҳеч нарса ёзмаган. В.Вамбери ҳам нима учундир ҳудди В.Мейендорф каби Бухоро арабларини Исломни тарқатувчиларнинг авлодлари деб ҳисоблайди.
Тадқиқотчи А.Гребенкиннинг маълумотлари диққатга сазовор. У Ўрта Осиё араб аҳолиси орасида ўз аждодларининг кўчиб келишига оид тарқалган иккита тахсинни келтиради. Улардан биринчисига кўра, Ўрта Осиё араблари ота-боболари ва араб истилочиларини исломни тарқатувчилар, деб ҳисоблашган, иккинчисига кўра, урф-одатларни сақлаб қолган араблар уларнинг аждодлари Темур томонидан Ўрта Осиёга асир сифатида кўчирилган, деб ишонадилар.
Ўрта Осиё араблари аждодларининг мазкур минтақага кўчиб ўтиш саналарига М.Андреев ҳам аниқлик киритишга уриниб кўрди, аммо у ҳам А.Гребенкин сингари асосан халқ орасида тарқалган оғзаки ривоят ва тахминларга таяниб иш кўрди. Унинг маълумотлари аслини олганда А.Гребенкин тўплаган маълумотлардан фарқ қилмаган, бу эса халқ анъаналари барқарорлигини исботлайди. М.Андреевда биргина хабар эътиборни тортади, яъни Каттақўрғон туманида истиқомат қилган араблар ўзларини Қарши туманидан кўчиб келган муҳожирлар деб ҳисоблашади. Ривоятга кўра, уларни 250 йил аввал Бухоро амири бу ерларга кўчириб юборган. Бу эса араблар Ўрта Осиёнинг Қашқадарё вилоятида давомий истиқомат қилаётганларидан далолат беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЙОТЛАР


ШУХРАТ ЭРГАШЕВ ЖАХОН ТАРИХИ ЯНГИ ДАБР 1800 -1918 йиллар


https://uzanalystics.com
https://www.researchGate
https://m.fecebook.com
Aristotel//http://www.2unil.ch/slav/ling/textes/VOLOShINOV27/I- 1.html
Aristotel // www//kontrolynaya.avorut.ru/load/11
Aristotel // www//slovari.yandex.ru/dict/phil_dict
Aristotel // www//revolution.allbest.ru/philosophy/00006941.html
Arastu // http://tashkent.uz/article/466/
Aristotel // www.psychoanalyse.ru/biblioall_16.html
Aristotel//http://society.polbu.ru/kirilenko_philosophy//ch12_i.html
Aristotel
Download 184,29 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish