O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Byudjet (smeta) — bu ma’lum davrga qadar tayyorlangan va qabul qilingan, odatda erishish lozim bo’lgan daromadning yoki shu davr ichida qilinishi lozim bo’lgan sarf-xarajatlarning hamda ushbu maqsadga erishish uchun jalb etish zarur bo’lgan kapitalning rejalashtirilgan miqdorini pul bilan ifodalangan miqdoriy rejasidir.
Tafsillashtirilgan byudjetlar ko’pincha kelgusi cheklangan davrga, odatda uzog’i bilan bir yilga tuzilib, ancha qisqa davrlarga: uch oy, bir oy yoki to’rt xaftalik davrlarga bo’linadi. Qisqa boshqaruvni nazorat qilish maqsadida qisqa muddatli davrga reja tuziladi. Nazorat davri oxirida joriy faoliyatni tahlil qilish va baholash uchun haqiqiy ma’lumotlar byudjetdagi ma’lumotlarga solishtiriladi. Shu munosabat bilan turli oylardagi kunlar sonidagi tafovut bo’lmasligi uchun bir oylik davrni emas, balki to’rt haftalik davrni qiyoslash afzaldir. Kunlar miqdoridagi farq qiyoslash chog’ida ma’lum qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Amalda yillik byudjet ko’p hollarda yilning choraklari bo’yicha ishlab chiqiladi va faqat birinchi chorak oylar bo’yicha tafsillashtiriladi. Byudjetlar yil davomida vaziyatni hisobga olib o’zgartirilishi mumkin. Uzluksiz yoki davomli byudjetlar keng qo’llaniladi. Ularning mohiyati shundaki, oy yoki yil choragi tugallangan sari byudjetga navbatdagi tafsillashtirilgan byudjet qo’shiladi va shu tariqa uzluksiz ichki yillik rejalash ta’minlanadi. Umuman, byudjetni ishlab chiqishning davriyligi rejalashtiriladigan ma’lumotlar hajmiga va muayyan korxonaning ehtiyojiga qarab belgilanadi.
Yangi mahsulot ishlab chiqarish, yangi texnika va yangi texnologiyani joriy etish kabi muhim o’zgarishlar bo’lgan qo’shimcha kapital sarflashni talab qiladigan hollarda byudjetlar besh yilga va undan ko’proq davrga tuziladi. Tobora ko’payib boradigan miqdordan byudjetda uzoq muddatli rejalashtirish vositasi sifatida foydalaniladi.


31.2. Smeta tuzishning afzalliklari va kamchiliklari

Byudjetlashtirishning afzalligi korxona moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarini uzoq, qisqa va o`rta muddatli rejalashtirish, raqobatchilarning xatti-harakati, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo`lgan bozor talablarini o`rganishda o`z ifodasini topadi. Byudjetlashtirishda asosiy e`tibor mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad (foyda) hajmini taxminlashga qaratiladi.

Byudjetlashtirishning quyidagi ijobiy jihatlari mavjud:

1. 
   korxonaning asosiy maqsadini ta`minlashda xizmat qiladigan jarayonlarni rejalashtiradi;
   
2. 
   alohida bo`linmalar faoliyatini muvofiqlashtiradi;
   
3. 
   korxona bo`linmalari rahbarlarini o`z vazifalarini samarali amalga oshirishlariga ko`maklashadi;
   
4. 
   korxona xodimlarini ichki tartib-qoidalarga rioya qilishlarini ta`minlashga xizmat qiladi;
   
5. 
   korxona alohida bo`linmalari rahbarlarini belgilangan rejalarning bajarilish darajasini baholashlarida asos bo`ladi.
   

Byudjetlashtirish jarayonida quyidagi vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi:

• 
  korxonaning maqsadlariga erishishini ta`minlovchi xo`jalik muomalalarini rejalashtirish;
  
• 
  barcha darajadagi rahbarlarni o`zlari javobgar markazlar maqsadiga erishishlarida rag`batlantirish;
  
• 
  turli xil bo`linmalar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bunda bo`linmalar xodimlarining manfaatlari e`tiborga olinadi;
  
• 
  korxona joriy faoliyatini nazorat qilish, belgilangan tartib-qoidalarga amal qilinishini ta`minlash;
  
• 
  javobgarlik markazlari va ular menejerlari oldiga qo`yilgan rejalarning bajarilishini baholashda asos vazifasini o`tash;
  
• 
  menejerlar malakasini oshirishda ko`maklashish.
  

Quyida ushbu vazifalarga batafsilroq to`xtalamiz.