O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

1-Davr	2-Davr
3-Davr
Sotish, birlik	150	140	160
Ishlab chiqarish, b.	150	170	140

Doimiy ishlab chiqarish ustama sarflari davrdagi 150 b. hajmidagi mahsulotga taqsimlanadi. Zahiradagi mahsulot birligining tannarxi quyidagicha:

Direkt-kosting, 6 sh.b.

Abzorpshen-kosting, 8 sh.b.

(6 sh.b. + 300 sh.b./150 b.)

Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (direkt-kosting), shartli birliklarda.

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Sotilgan mahsulot, birlik	1500	1400	1600
Davr boshida tayyor mahsulot zahirasi	0	0	180
Plyus Ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi	900	1020	840
Minus Davr oxirida tayyor mahsulot zahirasi	0	180	60
Sotilgan mahsulot tannarxi (o’zgaruvchi)	900	840	960
Marjinal daromad	600	560	640
Doimiy IUX	300	300	300
Noishlab chiqarish sarflari (ma’muriy va sotish sarflari)	100	100	100
Operatsion foyda	200	160	240

Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (abzorpshen-kosting), shartli birliklarda

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Sotilgan mahsulot, birlik	1500	1400	1600
Davr boshida tayyor mahsulot zahirasi	0	0	240
Plyus Ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi	1200	1360	1120
Minus Davr oxirida tayyor mahsulot zahirasi	0	240	80
Tuzatishga qadar sotilgan mahsulot tannarxi	1200	1120	1280
Plyus Taqsimlanmagan IUX	0		20^3
Minus Ortiqcha taqsimlangan IUX		(40)^2
Tuzatish kiritilgach sotilgan mahsulot tannarxi	1200	1080	1300
Yalpi foyda	300	320	300
Noishlab chiqarish sarflari (ma’muriy va sotish sarflari)	100	100	100
Operatsion foyda	200	220	200

² Haqiqiy doimiy IUX 300 sh.b. Doimiy IUXdan 340 sh.b. mahsulotga o’tkazilgan (170 b. x 2 sh.b.). Ortiqcha taqsimlangan IUX - (40 sh.b.) (300 sh.b. - 340 sh.b.)
³ Haqiqiy doimiy IUX 300 sh.b. Doimiy IUXdan 280 sh.b. mahsulotga o’tkazilgan (140 b. x 2 sh.b.). Taqsimlanmagan IUX - 20 sh.b. (300 sh.b. - 280 sh.b.)
Foydani solishtirish

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Abzorpshen–kosting, sh.b.	200	220	200
Direkt-kosting, sh.b.	200	160	240
Farqi	0	60^4	(40)^5

⁴ (170 b.-140b.) x 2 sh.b./b. =60 sh.b.
⁵ (140 b.-160b.) x 2 sh.b./b.=(40) sh.b.
30.3. Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiya qilishni quvvatlovchi dalillar

Direkt-kosting:

• Qaror qabul qilish uchun foydali axborot bilan ta’minlaydi
Xarajatlarni o’zgaruvchi va doimiy xarajatlarga ajratish ishlab chiqarish yoki komponentlarni xarid qilishga doir qarorlar qabul qilish uchun, mahsulot turlarini aniqlash uchun axborot olish imkonini beradi.
• Foydani zahiralar o’zgarishi ta’siridan holi qiladi.
Direkt-kostingdan foydalanilganda foyda mahsulotni sotish hajmiga bog’liq bo’ladi, abzorpshen-kostingdan foydalanilganda foydaga sotilgan mahsulot hajmi ham, ishlab chiqarish hajmi ham ta’sir qiladi. Shu sababli direkt-kosting zahiralar bilan nayrang qilishga yo’l qo’ymaydi va menejerlar ishini baholashga juda mos keladi.
Abzorpshen-kosting:
• Doimiy ishlab chiqarish xarajatlariga etarli e’tibor beradi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standarti (XMHS) doimiy ishlab chiqarish xarajatlarini zahiralar qiymatiga qo’shishni talab qiladi. Tashqi maqsadlar uchun abzorpshen-kostingdan foydalanish moliyaviy ko’rsatkichlarni o’z hisobotlarini XMHS bo’yicha tuzadigan boshqa kompaniyalarning ko’rsatkichlari bilan taqqoslashni ta’minlashga imkon beradi.
• Hisobotda xaddan ortiq zararlar va foydani aks ettirishdan qochish imkonini beradi
Mavsumiy biznesda zahiralarni ko’paytirish davrida direkt-kostingdan foydalanilganda doimiy ishlab chiqarish xarajatlari davr xarajatlariga qo’shiladi. Shu sababli zahiralarni ko’paytirish davrida katta zarar qayd etiladi, tovarlarni sotish davrida katta foyda qayd etiladi. Abzorpshen-kostingdan foydalanilganda zararlar va foyda ancha barobarlashadi.⁶⁸

Topshiriq 8-1. AX kompaniyasi o’z mahsulotini har bir birligini 2 sh.b. bilan sotadi. Kompaniya tovar-moddiy zahiralar (TMZ)ni hisoblashning FIFO usulidan va haqiqiy kalkulyatsiyalash tizimidan foydalanadi. Ya’ni ishlab chiqarish doimiy ustama sarflarini taqsimlash koeffitsienti ishlab chiqarishning haqiqatan ustama sarflarini haqiqiy ishlab chiqarish xajmiga taqsimlash yo’li bilan hisoblanadi. Quyidagi axborot kompaniya faoliyatining dastlabki ikki yiliga oiddir: