O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

19.5-rasm Daromad va xarajatlarni tan olish ko‘rinishlari.
Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlari sifatida quyidagi shartlar bajarilganda mahsulot(tovar)larni sotishdan tushgan daromad tan olinadi:

• 
  xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganda;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi sub’ekt odatda mulkka egalik qilish bilan bogliq bo‘lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazorat qilish samaradorligini ham saqlab qolmaganda;
  
• 
  daromad miqdori ishonchli darajada baholanganda;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bitim bilan bogliq iqtisodiy naf olishi ehtimoli mavjud bo‘lganda;
  
• 
  shartnoma bilan bogliq qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar ishonchli darajada aniqlanadigan bo‘lganda.
  

quyidagi shartlarda bajarish natijasida xaridor mulkka egalik qilish huquqiga ega bo‘lganda daromad tan olinadi:

• 
  etkazib berish amalga oshiriladi;
  
• 
  tovar mavjud bo‘lib, sotishni tan olish paytida xaridorga yetkazib berishga tayyor;
  
• 
  xaridor tovarni yetkazib berish muddatini kechiktirilish shartlarini alohida tarzda tasdiqlaydi;
  
• 
  oddiy to‘lov usullarini qo‘llash.
  

Daromad tovarni o‘z vaqtida yetkazib berish uchun faqat sotib olishga yoki ishlab chiqarishga intilishning mavjudligida tan olinmaydi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarni tan olishda ishlar va xizmatlar ko‘rsatishdan tushgan tushumlarning tan olinishi.
Xizmat ko‘rsatishni (ishlarni) o‘z ichiga oladigan shartnoma natijasi aniq belgilanadigan bo‘lsa, shu shartnoma bilan bogliq daromad yillik moliyaviy hisobot tuzish vaqtida bitimning bajarilishi bosqichiga qarab tan olinadi.
Shartnoma natijasi esa quyidagi shartlarni bajarish bo‘yicha aniq belgilanishi mumkin:

1. 
   daromad miqdori aniq baholanishi mumkin;
   
2. 
   xo‘jalik yurituvchi sub’ektga shartnoma bilan bogliq daromadlarning tushishi ehtimoli mavjud;
   
3. 
   buxgalteriya balansi hisobot davrigacha shartnomaning tugallanishi bosqichi yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanadi;
   
4. 
   bitimni bajarish chogida qilingan xarajatlar va bitimni nihoyasiga yetkazishga doir xarajatlar yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanishi mumkin.
   

Pudrat shartnomaning nihoyasiga yetishi bosqichiga qarab daromadlarning e’tirof etilishi ko‘pincha shartnoma necha foizga bajarilishi nuqtai nazaridan qarab chiqiladi. Bu usulga muvofiq xizmatlar ko‘rsatilgan hisobot davridagi daromadlar e’tirof etiladi. Shu asosda daromadlarning e’tirof etilishi bajarilgan ishlar hajmi va hisobot davri davomida faoliyat natijalari xususida foydali axborot olishni ta’minlaydi.
Xizmat ko‘rsatishdan (ishlarni bajarishdan) keladigan daromad shu operatsiya bilan bogliq bo‘lgan iqtisodiy samara xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hisobiga kelishi ehtimoli mavjud bo‘lgandagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan va olingan miqdor xususida noaniqlik paydo bo‘lgan taqdirda qaytarib berilmagan miqdor yoki olish mumkin bo‘lmay qolgan miqdordagi daromad dastlab e’tirof etilgan daromad miqdorini o‘zgartirish sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt quyidagi bandlar bo‘yicha shartnomada ishtirok etuvchi boshqa shaxslar bilan kelishuvga erishgandan so‘ng ishonchli tarzda baholashi mumkin bo‘ladi:

1. 
   Tomonlarning xizmat ko‘rsatishi va qabul qilishi xususida da’vo qilish kuchiga ega bo‘lgan huquqlari;
   
2. 
   Almashtirish ko‘zda tutilayotgan to‘lovlar;
   
3. 
   Hisob-kitob qilish usuli va shartlari.
   

Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xizmat ko‘rsatish (ishlarni bajarish) borasida daromad baholarini qayta ko‘rib chiqadi va zarur bo‘lsa unga tuzatish kiritadi.
Shartnomaning nihoyasiga yetish bosqichi turli usullar bilan aniqlanishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt ko‘rsatilgan xizmatni goyat aniq o‘lchaydigan usuldan foydalanadi. Bitim tabiatiga ko‘ra quyidagi usullar mavjud:

1. 
   Bajarilgan ishlarni tahlil qilish usuli;
   
2. 
   Xizmat ko‘rsatishning muayyan vaqtiga kelganda bitim bo‘yicha xizmatning to‘la hajmiga nisbatan foizini aniqlash usuli;
   
3. 
   Shartnoma bo‘yicha baholangan umumiy xarajatlarga nisbatan shu sanagacha qilingan xarajatlarning foizini aniqlash usuli. Shu sanagacha qilingan xarajatlarga mazkur sanagacha bajarilgan ishlarni aks ettiradigan xarajatlar kiradi. Bitim bo‘yicha baholangan umumiy xarajatlarga esa bajarilgan yoki bajarilishi lozim bo‘lgan xizmatlarni aks ettiruvchi xarajatlar kiritiladi.
   

Oraliq to‘lovlari hamda xaridorlardan olingan bo‘naklar qiymati bo‘yicha daromadlar tan olinmaydi.
Agar xizmat ko‘rsatish (ishlarni bajarish) bo‘yicha bitimning natijalarini to‘la ishonch bilan baholash mumkin bo‘lmasa, qoplanadigan va qilingan xarajatlar miqdori bo‘yicha daromadlar tan olinadi. Agar bitim natijalarini to‘la ishonch bilan baholash imkoni bo‘lmasa va qilingan xarajatlarning qoplanmasligi ehtimoli bo‘lsa, daromadlar tan olinmaydi.
O‘rnatish uchun to‘lov. Montaj (o‘rnatish) uchun to‘lov o‘rnatishning tugallash bosqichi ko‘rsatilganda tan olinadi.
Xizmatlar uchun to‘lov mahsulotlar bahosiga kiritiladi. Mahsulotlarni sotish bahosi o‘z ichiga sotishdan keyingi xizmatlar (masalan, dasturiy ta’minot sotilganda mahsulot sifatini oshirishni ta’minlash bo‘yicha sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatishlar) uchun ma’lum summani o‘z ichiga olganda, ushbu summa kelgusi davrga o‘tkaziladi va xizmatlar ko‘rsatilgan davrda daromad sifatida tan olinadi.
Abonement yig‘imlari. San’atkorlarning chiqishlari, banketlar va boshqa alohida hollardan tushum bunday hollar ro‘y berganda daromad sifatida tan olinadi. Qator voqealarga chiptalar sotilganda, to‘lov har bir voqea ko‘rsatilgan vaqtda ko‘rsatilgan xizmat hajmi bo‘yicha har bir voqea orasida taqsimlanadi.
O‘qitish uchun to‘lov. Daromad o‘qitish davri mobaynida tan olinadi.
Boshlang‘ich, a’zolikka qabul qilish va a’zolik badallari. Daromadni tan olish ko‘rsatiladigan xizmatlarning tavsifiga bog‘liq. Agar badallik to‘lovlari faqat a’zolikni nazarda tutsa va barcha boshqa xizmatlar yoki mahsulotlar uchun alohida to‘lansa yoxud alohida yillik obuna bo‘lish mavjud bo‘lsa, badallar ularni olishda ahamiyatli noaniqliklar bo‘lmaganda daromad sifatida tan olinadi. Agar badallar a’zolarga turli xizmatlar ko‘rsatilishi yoki a’zolik davri mobaynida nashr qilish huquqini bersa yoxud a’zo bo‘lmaganlarga sotilayotgan tovarlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar uchun undiriladigan to‘lovlarga nisbatan pastroq narxlarda to‘lash huquqini bersa, ular beriladigan chegirmalarning kelib tushish vaqti, mohiyati va qiymatini aks ettirish asosida tan olinadi.
Franshiz uchun to‘lov. Franshiz uchun to‘lov boshlang‘ich va keyingi xizmatlar, asbob-uskunalar va boshqa moddiy aktivlar va nou-xau ta’minotini qoplashi mumkin. Mos ravishda franshiz uchun to‘lov uning undirilish maqsadini aks ettirishi asosida daromad sifatida tan olinadi. Quyida franshiz uchun to‘lovlarning tegishli usullari keltirilgan:
a) Asbob-uskunalar va boshqa moddiy aktivlar bilan ta’minlash.
Joriy narxlarda sotilgan aktivlarning qiymatiga asoslangan summa barcha tovar yetkazib berilganda yoki mulkka egalik huquqi berilganda daromad sifatida tan olinadi.
v) Dastlabki va keyingi xizmatlar ko‘rsatish.
Davomiy xizmat ko‘rsatish uchun to‘lovlar, ular dastlabki to‘lovlarning bir qismi yoki alohida to‘lov sifatida tan olinishidan qat’i nazar, xizmat ko‘rsatilishiga qarab daromad sifatida tan olinadi. Agar alohida to‘lov muvofiq bo‘lgan foyda bilan birga davom ettirilayotgan xizmatni qoplamasa, davom etayotgan xizmatlar xarajatlarini qoplash va ular bo‘yicha tegishli foydani ta’minlash uchun yetarli bo‘lgan boshlanјich to‘lovlarning bir qismi kechiktiriladi va xizmat ko‘rsatilishiga qarab daromad sifatida tan olinadi.
c) Franshizni uzaytirganlik uchun to‘lov. Kelishuv amalda bo‘lgan davrda taqdim etilgan kelishuv bilan ta’minlangan uzaytirish huquqidan foydalanganlik uchun yoki boshqa xizmatlar uchun undiriladigan to‘lov xizmat ko‘rsatilishiga yoki huquqdan foydalanishga qarab daromad sifatida tan olinadi.
d) Vakillik shartnomasi bo‘yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar. Operatsiyalar franshiz taqdim etuvchi kompaniya va oluvchi kompaniya o‘rtasida sodir bo‘lishi mumkin. Unda franshiz taqdim etuvchi kompaniya mohiyatiga ko‘ra oluvchi kompaniya uchun vakil sifatida ishtiroki etadi. Masalan, franshiz taqdim etuvchi kompaniya o‘zi uchun hech qanday foydasiz kanselyariya mollarini buyurishi va ularni oluvchi kompaniyaga yetkazib berishni tashkil etishi mumkin. Bunday bitim daromad olishga olib kelmaydi.
Iste’mol dasturiy ta’minotini takomillashtirish uchun to‘lov. Iste’mol dasturiy ta’minotini ishlab chiqqanlik uchun to‘lov dasturiy ta’minot yetkazib berilgandan so‘ng unga texnik xizmat ko‘rsatish bilan boјliq bo‘lgan xizmatlarni tugallash bosqichi va ishlab chiqishni tugallash bosqichi ko‘rsatgan holda daromad sifatida tan olinadi.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bogliq bo‘lgan iqtisodiy naf xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan olingan taqdirdagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan miqdorni undirish xususida noaniqlik vujudga kelgan taqdirda qaytarilmagan miqdor yoki olish mumkin bo‘lmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorining o‘zgartirilishi sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hisobraqamiga yalpi tushumlar dan yoki olinishi mumkin bo‘lgan tushumlar dan iborat. Uchinchi shaxslar nomidan undirib olinadigan, xo‘jalik yurituvchi sub’ektga tushadigan va o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib kelmaydigan bilvosita soliqlar miqdori asosiy xo‘jalik faoliyati daromadiga kiritilmaydi.
Vositachilik faoliyatida yalpi tushumlar asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad hisoblanmaydi. Bunday hollarda vositachilik haqi daromad hisoblanadi.
Mahsulot (ish xizmatlar)ni sotishdan olingan yalpi foyda korxonada yaratilgan foydani ifodalaydi. Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foydani topish uchun mahsulotni sotishdan tushgan sof tushumlardan shu sotilgan mahsulot tannarxini chegirib tashlash kerak, o‘z navbatida, mahsulot sotishdan tushgan sof tushumni topish uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan keyin kelgan tushumdan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, qaytarilgan tovarlar qiymati, xaridorga berilgan skidkalar (chegirmalar) ayirib tashlanadi.
Mahsulotni eksport qiluvchi korxonalar eksport tariflarini ham chegirib tashlaydilar. Mahsulotni sotishdan keladigan tushum esa O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli Qarori “Mahsulot(ish, xizmat)lar ishlab chiqarish hamda sotish natijalari hamda moliyaviy natijalarni shakillantirish to‘g‘risida”gi Nizomi hamda BHMS ga muvofiq. aniqlanadi.
Demak, mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda mahsulot sotishdan tushgan sof tushum bilan sotilgan mahsulot tannarxi orasidagi farqqa teng. Bu farq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy farq foyda sifatida, salbiy farq esa zarar sifatida e’tirof etiladi.
Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushumni hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan:
9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad»
9020-«Tovarlarni sotishdan olingan daromad»
9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar»
9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi»
9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar».
Yuqoridagi hisobvaraqlarda korxonaning asosiy faoliyatidan olingan sof tushumi sifatida quyidagilar aks ettiriladi:
- sanoat, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoq korxonalarining ishlab chiqargan tayyor mahsuloti va yarim tayyor mahsulotlarini sotishdan olingan daromadlar;
- sanoat tusidagi hamda boshqa tarmoqlarning ish va xizmatlari;
- sanoat xarakteriga ega bo‘lmagan ish va xizmatlar;
- sotib olingan buyumlar;
- qurilish-montaj, loyiha-qidiruv, geolog-razvedka, ilmiy-tadqiqot ishlarini sotishdan olingan daromadlar;
- savdo va ta’minot tashkilotlarining tovarlarni sotishdan olingan daromadlari;
- transport korxonalarining yo‘lovchi va yuklarni tashishi bo‘yicha xizmatlari;
- yengil avtomobillarni ijaraga berish va avtomashinalarni haydab olib borish xizmatlari;
- aloqa korxonalarining xizmatlari va boshqalar.
Yuqorida sanab o‘tgan faoliyat turlarini xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar davlat xizmatlari “Yagona darcha”dan ro‘yxatdan o‘tganda statistik hisobotlarni topshirish uchun berilgan raqamlar(asosiy faoliyat turining IFUT bo‘yicha kodi)ga asosan uning asosiy faoliyati aniqlanadi va korxona Nizomida aks ettirilgan bo‘lishi kerak. Bu asosda statistika organlari korxona va tashkilotlarning yagona davlat registirni tuzadi.
9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» hisobvaraqlarining kreditida korxonaning asosiy faoliyatidan (mahsulot sotish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) olingan daromadlar aks ettiriladi va 4010-«Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4110-«Alohida balansga ajratilgan bo‘linmalardan olinadigan schyotlar» hamda pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarning debeti bilan o‘zaro korrespondensiyada bo‘ladi. Oldingi davrda olingan, ammo hisobot yiliga tegishli bo‘lgan daromadlar (bo‘nak) summasiga pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar debetlanib, 6210-«Muddati uzaytirilgan daromad» yoki 6310-«Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» hisobvaraqlari kreditlanadi.
9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvaraqlari kontrpassiv hisobvaraq bo‘lib, 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlar summasini korrektirovka qilib turadi. 9040-hisobvaraqning debet oboroti mahsulot sotishdan tushgan tushum summasidan chiqarib tashlanadi.
Sotilgan mahsulotning qaytarib olinishiga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 9040-«Sotilgan mahsulotning qaytarilishi»
K-t Pul mablag‘lari hisobvaraqlari.
Qaytarib olingan mahsulot va tovarlarning tannarxiga qizil storno yozuvi orqali quyidagicha provodka beriladi:
D-t 9110, 9120, 9130-hisobvaraqlar
K-t 2810, 2910, 2920-hisobvaraqlar.
Qaytarib olingan mahsulot va tovarlar bo‘yicha hisoblangan QQS summasiga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar»
K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».
Hisobot davri oxirida 9040-hisobvaraqning debet saldosi yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi».
9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvarag‘ida tayyor mahsulot va tovarlar qiymatidan xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar hisobga olinadi. Xaridor va buyurtmachilarga chegirmalar berilganida quyidagicha provodka beriladi:
D-t 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar»
K-t 4010, 4110-hisobvaraqlar.
Hisobot davri oxirida 9050-hisobvaraqning debet saldosi yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar».
Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:
9110-«Sotilgan mahsulot tannarxi»
9120-«Sotilgan tovarlar tannarxi»
9130-«Sotilgan ish va xizmatlar tannarxi»
9140-«Davriy hisobda TMZlarni xarid o‘ilish va sotish»
9150-«Davriy hisobda TMZlar bahosiga tuzatishlar».
Ushbu hisobvaraqlarning debeti ko‘payishni, krediti kamayishni ko‘rsatadi. 9110, 9120, 9130-hisobvaraqlar tranzit bo‘lib, hisobot davrining boshiga qoldiq qolmaydi.
Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi 9110, 9120, 9130-hisobvaraqlarning debeti va 2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2810-«Ombordagi tayyor mahsulot», 2910-«Ombordagi tovarlar» hisobvaraqlarining krediti bilan o‘zaro korrespondensiyada aks ettiriladi.
Oy oxirida mahsulot, ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxi bilan reja tannarxi orasidagi farqi tegishli hisobvaraqlarga o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha provodkalar beriladi:
D-t 2810, 2820-hisobvaraqlar - tayyor mahsulotga tegishli farq summasiga
D-t 9110, 9130-hisobvaraqlar - sotilgan mahsulot, ishlar va xizmatlarga tegishli farq summasiga
K-t 2010, 2310-hisobvaraqlar.
Agar ushbu farq summasi ortiqcha qilingan xarajatni ko‘rsatsa, yuqoridagi provodkalar beriladi. Agarda tejalgan summani ko‘rsatsa, ushbu provodkalar qizil storno yozuvi orqali reja tannarx haqiqiy tannarxga yetkazib quyiladi.
Hisobot davri oxirida 9110, 9120, 9130-hisobvaraqlarning debet oborotlaridagi summalar yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»