O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

19.4-rasm. Tovarlarni sotishdan tushgan daromad sifatida tan olinish shartlari
“Operatsion faoliyatdan olingan boshqa daromadlar – bularga korxonaning asosiy vositalari va boshqa aktivlarini sotishdan olingan foyda, undirilgan jarimalar, voz kechilgan kiriditorlik qarzlari, bepul (tekinga) kelib tushgan aktivlar, inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqchalar, tovar moddiy boyliklarini qayta baholashdan olingan daromadlar va boshqalar kiradi”.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan uning schyotiga kelib tushadigan yalpi tushumlardan yoki olinishi mumkin bo‘lgan tushumlardan iborat. Asosiy faoliyat foydasi bilan moliyaviy faoliyat foydasi, umumxo‘jalik faoliyati foydasi, favqulodda foyda kabi tushunchalarni bir – biri bilan almashtirmasligi lozim. Ular mustaqil tushunch hisoblanib, alohida – alohida o‘z tarkibiy qismiga, o‘z tashkil topish manbalariga, o‘z formulalariga, ya’ni ushbu qiymatlarni hisoblab chiqish formulalari nazarda tutilmoqda, ega.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarida daromadlarining analitik hisobi mahsulotlar, tovarlar, ish va xizmatlarni sotish turlari va boshqa boshqaruv uchun zarur segmentlar bo‘yicha olib boriladi. Operatsion faoliyatdan olingan daromad tadbirkorlik sub’ektining odatdagi faoliyati doirasida sodir bo‘ladi va turlicha nomlanadi, shu jumladan sotishdan tushum, yig‘imlar, foizlar, dividentlar va royaltilardir. Daromadlar resurslarni naqadar samarali ishlatish darajasiga bog‘liq bo‘lsada daromadning o‘zi mazmunan iqtisodiy manfaatni bildiradi.
Har bir tushunchaning nazariy asoslanishiga katta e’tibor qaratadigan g‘arb hisobida daromadning mohiyatida uchta konsepsiya yotadi: “Mahsulot konsepsiyasi, hisobdan chiqarish konsepsiyasi, o‘sish konsepsiyasi”.¹⁹
Mahsulot konsepsiyasi daromadni xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining natijasi sifatida qaraydi, boshqacha aytganda daromad –ma’lum vaqt oralig‘ida mahsulot, tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday ta’rif daromadni tan olish vaqtini ham, uning miqdorini ham aniqlab bermaydi. Biroq, bu konsepsiyadan muhim bir jihat kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadar tan olinmaydi. Shunday qilib, ushbu konsepsiya daromadlar tarkibida olingan bo‘naklar (avanslar), qo‘shishni man etadi.
Hisobdan chiqarish konsepsiyasi ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlarga berilishiga asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya’ni realizatsiya qilish vaqti deb, qachon yangi qiymat (tushum) tannarxni o‘zgartirsa, quydagi uchta variant kelib chiqadi:
-yoki pul mablag‘larining olinishi, yani oldindan to‘lash;
-yoki mahsulotlarni ortib jo‘natilishi;
-yoki mahsulotlarni omborga topshirilishi.
Hisobdan chiqarish konsepsiyasi mahsulot va xizmatlarga egalik qilish huquqi xaridorga o‘tmas ekan – daromad tan olmaslikni ta’minlaydi. Biroq, bu konsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki xizmatlarni yetkazib bergunga qadar tan olinish man qilinadi.
O ‘sish konsepsiyasi mahsulot yoki xizmatlarni yetkazib berish natijasida aktivlarning oqimi yoki majburiyatlarning kamayishi (yoki ularning kambinatsiyasi)ni daromad deb tan oladi. Bu konsepsiyaning kamchiligi mavjud, bunda daromadni baholash va vaqt bilan bog‘liqligi aralashib ketadi. Italiyalik bugalter Djino Dzappa (1879-1960) “… korxona daromadlari ayon xarajatlar esa shubhali deb ye’tirof yetgan. Firma kapitalining qiymati uning daromadiga bog‘liq deb hisoblagan.” Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy manfaati daromadda mujassamlanadi. V.M. Raimova va I.A. Fedatova ushbu tushunchani quydagicha tahlil yetadilar:- “Korxona dadaromadlarning xarajatlardan barqaror ustunligining o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy barqarorlikdir. U moliyaviy resurslarning shunday holatini aks yettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larini bemalol va oqilona ishlatib, ulardan samarali foydalansh yo‘li bilan ishlab chiqarish va maxsulotni sotish uzluksizligini taminlay oladi”.