O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

18.2. Xususiy kapital tarkibi.

Yangi tuzilgan korxona birinchi moliyaviy hisobotini e’lon qilgunga qadar, o‘zi tanlagan hisob yuritish siyosatini rasmiylashtiradi va uni yuridik shaxs maqomini olgan vaqtdan boshlab, 90 kun ichida amalga oshiradi. Korxona tomonidan tanlangan hisob yuritish siyosati yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan vaqtdan ya’ni davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan keyin qo‘llanilishi mumkin.

Xususiy kapital tarkibi quyidagi qismlardan tashkil topadi:




18.1-rasm: Xususiy kapital tarkibi
Sub’ektning ustav kapitali uning mablag‘larining tashkil bo‘lishida asosiy manba hisoblanadi.
Bu kapitalni tashkil qilish qonun va ta’sis hujjatlariga asosan tartibga solinadi.
Jamoa tadbirkorligi – bu bir guruh fuqarolarning o‘zlariga ma’qul bo‘lgan mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil qilishlari va shu asosda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlaridir.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) va aksiyadorlik jamiyati (AJ)lari.
Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Firma – muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir.

Firma (korxona) turlari
Davlat korxonalari	Shirkat (jamoa) firmalar	Xususiy firmalar	Aralash firmalar	Nodavlat va notijorat tashkilotlari

18.2-rasm. Firma (korxona) larning turlari¹⁰
Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo‘lgan, yakka xususiy mulkka asoslanib faoliyat ko‘rsatadigan korxona tushuniladi.
Shirkat firma bir necha mulkdorlarning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan foydani baham ko‘rishga asoslangan sherik-chilik korxonasidir.
Shirkat firmalarining ikki turi mavjud:

• 
  mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar;
  
• 
  mas’uliyati cheklangan jamiyatlar.
  

Mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar ikki yoki undan ko‘proq kishilarning mulki asosida yuzaga keladi. Sheriklarning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga har bir sherik o‘z hissasini qo‘shadi.
Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag‘ (aksiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jamiyat qatnashchilari o‘zlarining qo‘shgan ulushlari doirasida javobgar bo‘ladi. Shirkat o‘z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi.
Mas’uliyati cheklangan firmaning bir qator turlari mav­jud. Ularning eng keng tarqalgan shakli aksiyadorlik jamiyatlari vakorporatsiyalardir.
Ma’lumki, 2017 yil 7 fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi qabul qilingan edi. Mazkur Harakatlar strategiyasining 3.1-bandida “kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish”¹¹ belgilangan. O‘z navbatida, fond bozorining eng asosiy ishtirokchisi aksiyadorlik jamiyatlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunida aksiyadorlik jamiyatiga “Ustav fondi (ustav kapitali) aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan huquqlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan tijorat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati deb e’tirof etiladi”¹² deya ta’rif berilgan.
Aksiya deb -AJning mulkini ulushiga egalikni tasdiqlovchi ism yozilgan emission qimmatli qog‘oz e’tirof qilinadi. Aksiyalar xujjatsiz shaklda chiqariladi (O‘zR 22.07.2008 y. O‘RQ-163-son "Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi" Qonunning 4-moddasi). Aksiyadorlik jamiyatlari yagona shaklda cheklanmagan aksiyadorlar soni bilan tashkil etiladi.
Aksiyadorlik jamiyati– bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo‘lib, u aksiyalar chiqarish yo‘li bilan tashkil etiladi. U chiqaradigan aksiyalariga ochiq obuna o‘tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta’sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. AJ uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro‘yxatidan o‘tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilanadi.
Ta’sis yo‘li bilan jamiyat qurish ta’sischilar (ta’sischi) to‘xtami bilan amalga oshiriladi. Jamiyatni ta’sislash to‘g‘risidagi qaror ta’sis yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi.
Misol
Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan aksiyalarning nominal qiymatlaridan tashkil topadi. Jamiyat chiqaradigan barcha aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo‘lishi lozim. Aksiya bo‘linmas hisoblanadi.
Aksiyadorlik jamiyatini:
- aksiyadorning umumiy majlisi;
- kuzatuv kengashi;
- ijro organi boshqaradi.
Aksiyadorlarning umumiy majlisi oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, u aksiyadorlik jamiyati faoliyati bilan bog‘liq barcha masalalarni hal qilish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Aksiyadorlik jamiyatining joriy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (direktor) yoki kollegial (maslahat) ijro organi (boshqaruv, direksiya) rahbarlik qilishi mumkin.
Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog‘oz– aksiya chiqaradi. Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o‘z hissasi – divedendni olib turadilar. Aksiyadorlik jamiyati o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi.
AJ ikki hil aksiyalarni chiqarishi mumkin: oddiy va imtiyozli. Jamiyat tomonidan chiqariladigan barcha aksiyalarning nominal qiymati baravar bo‘lishi kerak. Ustav kapitalining (aksiya kapitali) hisobi 8310 "Oddiy aksiyalar" va 8320 "Imtiyozli aksiyalar" hisob raqamlarida olib boriladi.
“Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunning 21-moddasi “Jamiyatning aksiyalari” deb nomlanadi. Ushbu moddada aksiyalar egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar bo‘lib, ular turiga ko‘ra oddiy va imtiyozli bo‘lishi mumkin. Aksiya bo‘linmasdir. Agar aksiya umumiy mulk huquqi asosida bir nechta shaxsga tegishli bo‘lsa, bu shaxslarning barchasi bir aksiyador deb e’tirof etiladi va aksiya bilan tasdiqlangan huquqlardan o‘zlarining umumiy vakili orqali foydalanadi. Bir turdagi aksiya unga egalik qiluvchi har bir aksiyadorga shu turdagi aksiyalarning boshqa egalari bilan bir xil bo‘lgan hajmdagi huquqlarni beradi. Oddiy aksiyalarni imtiyozli aksiyalarga, korporativ obligatsiyalarga va boshqa qimmatli qog‘ozlarga ayirboshlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Aksiyalar mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquq asosida qaysi yuridik yoki jismoniy shaxsga tegishli bo‘lsa, o‘sha yuridik yoxud jismoniy shaxs aksiyaning egasi - aksiyador deb e’tirof etililin aka ettirilgan.
Oddiy aksiyalar ovoz beruvchi aksiyalar bo‘lib, ular o‘z egasiga dividendlar olish, jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi.
Imtiyozli aksiyalar o‘z egalariga dividendlarni, shuningdek jamiyat tugatilayotganda aksiyalarga qo‘yilgan mablag‘larni birinchi navbatda olish huquqini beradi. Imtiyozli aksiyalar o‘z egalariga jamiyat foyda ko‘rish-ko‘rmasligidan qat’i nazar, muayyan dividendlar olish huquqini beradi. Aksiyaning egasi bo‘lgan aksiyadorga ovozga qo‘yilgan masalani hal etishda ovoz berish huquqini beradigan oddiy yoki imtiyozli aksiya jamiyatning ovoz beruvchi aksiyasidir. Chiqariladigan aksiyalarning turlari, ularni joylashtirish, ular bo‘yicha dividendlar to‘lash tartibi jamiyat ustavida belgilanadi.
Jamiyatning imtiyozli aksiyalari ularning egalari bo‘lgan aksiyadorlarga bir xil hajmda huquqlar beradi va oddiy aksiyalar bilan bir xil nominal qiymatga ega bo‘ladi. Jamiyat tugatilayotganda imtiyozli aksiyalar bo‘yicha to‘lanadigan dividendning miqdori va (yoki) qiymat (tugatilish qiymati) jamiyat ustavida belgilab qo‘yilishi lozim.
Imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendning miqdori va tugatilish qiymati qat’iy pul summasida yoki imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Agar imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividend miqdori va tugatilish qiymatini belgilash tartibi jamiyat ustavida ko‘rsatilgan bo‘lsa ham imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendning miqdori va tugatilish qiymati belgilangan deb hisoblanadi.
Korpora­tsiya yirik aksiyador jamiyatlar birlashmasi hisoblanib, bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilarni birlashtiradi. Natijada ishlab chiqarish monopollashadi.
Korporatsiya investitsiya kapitalining markazlashuvini, ilm-fan taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardosh bo‘lishini va uzoq hayot siklini ta’minlaydi. Korporatsiyalar tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi aksiyador jamiyatlarining xohish-ixtiyori bilan paydo bo‘ladi.
O‘z tarkibidagi aksiyadorlik jamiyatlarni nazorat paketlarini egallash bilan korporatsiyalar holding kompaniyalariga aylanadi.
Holding iborasi inglizcha «holding» so‘zidan olingan bo‘lib, ega ma’nosini beradi. Holding kompaniya – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan hissadorlik jamiyatidir. Holding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik jamiyatlari «aksiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo‘ladi. Bundan maqsad aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o‘rnatish va dividendlar ko‘rinishida foyda olishdir.
Holding kompaniyalarning mohiyati shundaki, ular biror bir ishlab chiqarish vazifalarini bajarishmaydi. Ularning vazifasi sof boshqaruvchilikdan, ya’ni ishonchli mulk egasi sifatida ularga o‘z aksiyalari yoki aksiyalar nazorat paketini beruvchi kompaniyalarning faoliyatiga umumiy xo‘jalik rahbarligini bajarishdan iboratdir. O‘zbekistan Respublikasida holding kompaniyalarning huquqiy maqomi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 12 oktyabrdagi 398-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom (holdinglar to‘g‘risidagi Nizom) asosida belgilanadi. Bu Nizomga muvofiq aktivlari tarkibiga boshqa korxonalarning aksiyalar nazorat paketi kiradigan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati holding hisoblanadi.
Holding kompaniyalari ikki turda bo‘lishi mumkin:
— moliyaviy holding;
— aralash holding.
Qo‘shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash mablag‘lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.
Konsern– bu ishlab chiqarish diversifikatsiyasi, ya’ni korxonalarning faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko‘p tarmoqli korporatsiya. Konsern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida joylashgan unlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi.
Kooperativ– bu kooperatsiyaning birlamchi bo‘g‘ini. Kooperatsiya esa:
— mehnatni tashkil etish shakllaridan biri, ko‘pchilik xodimlar bir mehnat jarayonida yoki o‘zaro bog‘liq turli mehnat jarayonlarida hamkorlikda ishtirok etadilar;
— guruh mulkchiligiga asoslangan xo‘jalik yuritish sharti;
— ma’lum bir mahsulotni o‘zaro hamkorlikda tayyorlash bilan band bo‘lgan korxonalar o‘rtasidagi uzoq muddatli va barqaror aloqalar shakli.
MChJ - biznesning eng keng tarqalgan tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi.
QMJning MChJdan yagona farqi ishtirokchilar javobgarliklarining taqsimlanishidir. Bunda barcha a’zolar bir xil miqdorda hissa qo‘shishlari talab etiladi. Javobgarlik chegarasi nizom bilan chegaralanishi mumkin.
MChJ va QMJ egalarining boshqaruvda ishtirok etishdagi asosiy mexanizmi umumiy yig‘ilish hisoblanadi. Uning mutlaq vakolatlariga, xususan: Nizom jamg‘armasi hajmini o‘zgartirish, tashkiliy hujjatlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, yangi a’zolarni qabul qilish yoki tarkibdan chiqarish, jamiyatning ijro organlari, reviziya komissiyasi va boshqa organlarini saylash yoki muddatidan avval vakolatlarini tugatish, foydani taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilish.
MChJ va QMJ a’zosi o‘z ulushini sotishi yoki nizom jamg‘armasidagi hissasini boshqa biror usulda jamiyatning bir yoki bir necha a’zosiga taqdim etishi mumkin. Bunda, mazkur bitimga aloqasi yo‘q ishtirokchilarning roziligi talab qilinmaydi. Shu bilan birga, o‘z ulushini jamiyat nizomida taqiqlanmagan bo‘lsa, uchinchi shaxsga berish mumkin.
2019 yil 20 martdagi O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari to‘plamidagi 531 sonli (O‘QR-531) qonuni bilan qonun hujjatlaridagi yuridik shaxslar ustav fondining eng kam miqdori to‘g‘risidagi talablar chiqarib tashlandi.
2019 yilgacha bo‘lgan me’riy hujjatlarda aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar, xo‘jalik shirkatlari va oilaviy korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazishda ularning ustav fondi belgilangan miqdordan kam bo‘lmasligi kerak edi.
Yuqorida ta’kidlangan yuridik shaxslarning tashkiliy-huquqiy shakllari ustav fondlarining eng kam miqdorlari qonun hujjatlarida qayd etilar edi.
Masalan, qonunga ko‘ra AJ ustav fondining eng kam miqdori – 400 ming AQSh dollari, qonunosti hujjatlarda esa u avval 1600 mln so‘m miqdorida belgilangan, keyin esa uni 400 mln so‘mgacha pasaytirishga qaror qilingan edi.
Hozirgi amliyotda ta’sischilar ustav fondining miqdorini erkin belgilay oladilar, uning quyi chegaralari mavjud emas. Ammo ayrim sohalarning ustav fondining eng kam miqdori to‘g‘risidagi talablar quyidagi miqdorlari amalda saqlanib qolmoqda:
a) litsenziya talabi. Masalan, quyidagilar bilan shug‘ullanish huquqi uchun litsenziya olish maqsadida muayyan miqdordagi ustav fondini shakllantirish zarur:
bank faoliyati – kamida 100 mlrd so‘m;
mikrokredit tashkilotlari faoliyati – kamida 2 mlrd so‘m;
lombardlar faoliyati – kamida 500 mln so‘m;
etil spirti va alkogolli mahsulotlarni ishlab chiqarish – kamida 10000 EKIH;
lotereyalar tashkil etish faoliyati – kamida 200 mln so‘m;
«chiqish va kirish turizmi» yo‘nalishi bo‘yicha faoliyat – kamida 400 EKIH;
sug‘urta faoliyati – turlariga qarab tabaqalashtirilgan, ya’ni, “Sug‘urtachilarning moliyaviy barqarorligini yanada oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga (31.05.2011 yildagi PQ-1544-son) asosan quyidagi faoliyatni amalga oshiruvchi sug‘urta kompaniyalari:

• 
  umumiy sug‘urta sohasida 1 500 ming yevroga ekvivalent summa;
  
• 
  hayotni sug‘urtalash sohasida 2 000 ming yevroga ekvivalent summa;
  
• 
  majburiy sug‘urtalash bo‘yicha 3 000 ming yevroga ekvivalent summa;
  
• 
  faqat qayta sug‘urtalash bo‘yicha 6 000 ming yevroga ekvivalent summa belgilangan.
  

b) xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar uchun talab. Ularda ustav fondining eng kam miqdori 400 mln so‘mni tashkil etadi, Qoraqalpog‘iston va Xorazm viloyati hududida esa – 200 mln so‘m.
Davlat korxonalarining ustav kapitali davlatning budjeti tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning foydalanishiga topshirilgan vaqtda ajratilgan mablag‘larning yig‘indisidir. Nodavlat sub’ektlarning kapitali esa aksiyadorlar tomonidan qo‘yilgan mablag‘larning yig‘indisidan iboratdir.