O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

18.3-jadval
A’zolik badallarining ishlatilishini schyotlarda aks yettirish

№	Operatsiyaning mazmuni	Summa	Debet schet	Kredit schet	Asos bo‘luvchi hujjat
1	A’zolik badallari hisobidan ish haqi hisoblanganda	50000	8830	6710	Hisob-to‘lov qaydnomasi
2	A’zolik badallari hisobidan ijtimoiy sug‘urtaga ajratma qilinganda	12000	8830	6520	Hisob-kitob
3	A’zolik badallari hisobidan materiallar hisobdan chiqarilganda	10000	8830	1000	Dalolatnoma
4	A’zolik badallari hisobidan safar xarajatlari hisoblanganda	16000	8830	6970	Bo‘nak hisoboti
5	A’zolik badallari hisobidan turli xizmatlar uchun hisoblanganda	20000	8830	6010, 6990	Shartno-malar, schyot-fakturalar
6	A’zolik badallari yevaziga qoplanmagan zararlarning qoplanishiga	650000	8830	8710	Qaror, buyruq
6	A’zolik badallari ustav kapitaliga o‘tkazilganda	500000	8830	8330	Qaror, shartnoma
7	A’zolik badallari rezerv kapitaliga o‘tkazilganda	500000	8830	8820	Qaror, shartnoma

A’zolik badallarining hisobi 21-son BHMSga muvofiq 8830 «A’zolik badallari» schyotida yuritiladi. Bu doimiy passiv schyotning kreditida a’zolik badallarini ko‘payishi, uning debetida yesa a’zolik badallarining kamayishi aks yettiriladi.
Nodavlat, notijorat tashkilotlarida a’zolik badallarini kelib tushishi kassa va bank hujjatlari asosida quyidagicha aks yettiriladi:
Debet 5010 «Kassa»,
5110 «Hisob-kitob schyoti»
Kredit 8830 «A’zolik badallari»
Kelib tushgan a’zolik badallari jamoat tashkilotlarining daromadi hisoblanmaydi, mos ravishda ular soliqqa tortilmaydi. Ular nodavlat va notijorat tashkilotlarining ustav maqsadi va vazifalarini bajarish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi yoki ularning ustav kapitaliga, rezerv kapitaliga kiritiladi. Bu mazmundagi operatsiyalar quyidagi yozuvlar bilan aks yettiriladi
A’zolik badallarining analitik hisobi ularning tushish manbalari bo‘yicha yuritiladi.
Davlat tomonidan korxonalarga maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlarining turlari, ularning berilish muddatlari hamda qo‘llanish tartiblari soliq qonunchiligi hujjatlarida o‘z aksini topgan. Respublikamizda yuridik shaxslarga davlat tomonidan berilgan maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlarining hisobi «Yuridik shaxslarga soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlarni buxgalteriya hisobida aks yettirish va rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ga asosan olib boriladi.
Mazkur Nizom qonun hujjatlariga binoan quyidagi soliq imtiyozlari berilgan xo‘jalik sub’ektlariga taalluqlidir:
*maqsadli vazifalarni bajarish uchun soliq solishdan ozod qilish natijasida bo‘shagan mablag‘larni, soliqlarni, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlarni to‘lashga yo‘naltirish sharti bo‘yicha;
*bo‘shayotgan mablag‘larni maqsadli ishlatish ko‘zda tutilmagan holda, yuqorida qayd yetilgan to‘lovlardan vaqtinchalik ozod yetish bo‘yicha.
«Yuridik shaxslarga soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlarni buxgalteriya hisobida aks yettirish va rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» soliq solishdan ozod yetish imtiyozlari doimiy tusga yega bo‘lgan va (yoki) maqsadli foydalanish ko‘zda tutilmagan xo‘jalik sub’ektlariga taalluqli yemas.
Notijorat tashkilotlari uchun imtiyozlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 26 iyuldagi PF-2343-sonli "Soliqlar va davlat budjetiga to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar berishni tartiblashtirish to‘g‘risida"gi Farmoni va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 17 noyabrdagi 502-sonli "Xayriya hamda boshqa jamg‘armalar va jamiyatlarga, shuningdek ular tomonidan tashkil qilingan korxonalar va boshqa sho‘‘ba tuzilmalariga soliqlar, yig‘imlar hamda bojxona to‘lovlari bo‘yicha berilgan imtiyozlarning qo‘llanish tartibi to‘g‘risida"gi qaroriga muvofiq beriladi.
Soliq imtiyozlarini hajmi hisoblangan soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlardan kelib chiqqan holda belgilangan tartibda aniqlanadi.
Olib kirilayotgan tovarlarni bojxona rasmiylashtiruvi soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlarni hisoblash amaldagi qonunchilikka muvofiq umumo‘rnatilgan tartibda amalga oshiriladi.
Bunda:
*hisoblangan hamma bojxona to‘lovlari hisoblangan to‘lovlar imtiyoz berilganligi sababli budjetga to‘lanmaydi degan belgi qo‘yilgan holda Bojxona yuk deklaratsiyasining 47-ustunida ko‘rsatiladi;
*soliq imtiyozlari berilgan hisoblangan soliqlar va budjetga majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblar, to‘lovchi ro‘yxatga olingan joydagi soliq organlariga belgilangan shakllarda va muddatlarda taqdim yetiladi. Tovar (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilinayotganda soliq solinadigan aylanishga hisoblangan QQS summasi ajratilgan holda schyot-faktura yoziladi.
Hisoblangan bojxona to‘lovlari, soliqlar (ushbu soliqni to‘lovchilar uchun QQSdan tashqari) va budjetga majburiy to‘lovlar:
*bo‘shayotgan mablag‘larni maqsadli vazifalarni bajarishga yo‘naltirish sharti bilan soliq solishdan ozod yetish ko‘rinishida soliq imtiyozlari berilganda - tovarni sotish (olish) qiymatiga qo‘shiladi;
*bo‘shayotgan mablag‘lardan maqsadli foydalanishni ko‘zda tutmagan, vaqtinchalik soliq solishdan ozod yetilganda - tovarni sotish (olish) qiymatiga qo‘shilmandi.
*QQSni to‘lovchn korxonalar sotib olayotgan (jumladan, import qilinayotgan tovarlar) tovarlar bo‘yicha QQS summasini sotib olish qiymatiga qo‘shmaydilar, balki umumo‘rnatilgan tartibda budjetga to‘lanishi kerak bo‘lgan QQSni aniqlashda hisobga oladilar.
Shaxsiy iste’molda foydalaniladigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar QQS qo‘shilgan holda sotib olish qiymat bo‘yicha hisobda aks yettiriladi.
«Yuridik shaxslarga soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlarni buxgalteriya hisobida aks yettirish va rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ga ko‘ra barcha maqsadli foydalanish uchun korxonaga davlat tomonidan beriladigan soliq imtiyozlarining hisobi 8840 «Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari» schyotida yuritiladi. Ushbu schyotni yuritilishida quyidagi tartibga amal qilinishi lozim.
Birinchidan, maqsadli foydalanish uchun korxonalar ixtiyorida qoldiriladigan barcha soliqlar maxsus yo‘riqnomalarga asoslangan holda belgilangan tartibda hisob-kitob qilinadi. Ushbu hisob-kitoblar DSIga belgilangan muddatlarda topshiriladi. Hisob-kitoblarning quyi qismida soliq bo‘yicha imtiyoz berilganligi hamda tegishli Hukumat qarori ko‘rsatiladi. Demak, barcha maqsadli foydalanish uchun korxona ixtiyorida qoldiriladigan soliq imtiyozlari hisoblanishi shartdir. Hisob-kitob asosida ma’lum davr uchun hisoblangan soliq summasiga uning turiga ko‘ra quyidagi yozuvlar beriladi.
1.Bevosita soliqlarga:
Debet 4010 «Olinadigan schyotlar»
Kredit 6410 «Budjetga soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzlar».
2. Korxona xarajatlariga kiritiladigan soliqlarga (mol-mulk solig‘i, yer, yer osti boyliklaridan foydalanilganlik uchun soliq, suv solig‘i):
Debet 9430 «Boshqa operatsion xarajatlar»
Kredit 6410 «Budjetga soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzlar».
3.Korxona daromadi (foydasi)dan undiriladigan soliq turlariga
Debet 9810 «Foydaning ishlatilishi»
Kredit 6410 «Budjetga soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzlar».
Yuqoridagi yozuvlarga ko‘ra hisobda aks yettirilgan imtiyozli soliq to‘lovlari korxonalarning «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»i (2-shakl)ga kiritilishi lozim.
Ikkinchidan, maqsadli foydalanish uchun berilgan soliq imtiyozlari budjetga o‘tkazib berilmasligi sababli ularning hisoblangan summalari korxonada maqsadli tushumlar sifatida aks yettiriladi. Bunga quyidagicha yozuv qilinadi:
Debet 6410 «Budjetga soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzlar»
Kredit 8840 «Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari».
Ma’lum maqsadlarda foydalanish uchun korxona ixtiyorida qoldirilgan soliqlar ular berilgan muddatgacha 8840 «Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari» schyotining kreditida to‘planib boriladi.
Maqsadli foydalanish uchun berilgan soliq imtiyozlari faqat belgilangan maqsadlarda ishlatilishi lozim. Soliq qonunchiligi hujjatlari talablariga ko‘ra korxonalar ularning ishlatilishi to‘g‘risida DSIga ma’lumotlarni belgilangan shaklda taqdim yetadilar. Ma’lumotlarga ko‘ra soliq imtiyozlarining ishlatilgan qismi 8840 «Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari» schyotining debetida aks yettiriladi.
Imtiyozli davr tugagach, soliq imtiyozlarining ishlatilmasdan qolgan qismi korxonaning rezerv kapitaliga o‘tkaziladi va u quyidagi yozuv bilan aks yettiriladi:
Debet 8840 «Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari».
Kredit 8520 «Rezerv kapitali».
Maqsadli foydalanish uchun berilgan soliq imtiyozlarining tegishli maqsadlarda ishlatilganligi DSI tomonidan nazorat qilinadi.
Soliq solishdan ozod yetish natijasida bo‘shagan mablag‘lardan maqsadli foydalanganligini tasdiqlash uchun xo‘jalik sub’ektlari har yili moliyaviy hisobot bilan birga soliq organlariga «Yuridik shaxslarga soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlar bo‘yicha berilgan imtiyozlarni buxgalteriya hisobida aks yettirish va rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ga ilova qilingan shaklga binoan soliqlar, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlarni to‘lashdan ozod yetilishi natijasida bo‘shagan mablag‘lardan foydalanish to‘g‘risidagi hisob-kitoblarni taqdim qiladilar. Ushbu hisob-kitob keyingi betda keltirilgan shaklda tuziladi
Agar imtiyoz berilgan davr tugagunicha soliq solishdan ozod yetilishi natijasida yoki import qilingan tovarlarni sotish (realizatsiya qilish) oqibatida bo‘shagan mablag‘lardan maqsadsiz foydalanish holatlari aniqlangan hollarda, maqsadsiz foydalanilgan mablag‘lar summasi, shuningdek o‘z yehtiyojlari uchun keltirilgan mol-mulkni sotishi (realizatsiyasi) bo‘yicha hisoblangan bojxona to‘lovlari sanksiyalari qo‘llanilgan va penyalar hisoblangan holda budjet hisobiga undiriladi.
Xo‘jalik sub’ektlari hisob-kitoblarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida taqdim qilishga javobgardirlar.
Agar, hisob-kitoblar taqdim qilinmasa, yohud o‘z vaqtida taqdim qilinmasa, xo‘jalik sub’ektlariga nisbatan amaldagi qonunchilikka muvofiq moliyaviy sanksiyalar qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona va Davlat soliq qo‘mitalari taqdim qilingan hisobotlar asosida, soliq solishdan ozod yetish natijasida bo‘shaydigan mablag‘larni maqsadli vazifalarni bajarish uchun yo‘naltirish sharti bilan, shuningdek bo‘shagan mablag‘lardan maqsadli foydalanish ko‘zda tutilmagan, yuqorida qayd yetilgan to‘lovlardan vaqtincha ozod yetilganlar bo‘yicha soliq, bojxona va budjetga majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha soliq imtiyozlari berilgan xo‘jalik sub’ektlarining reyestrini olib boradilar.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona va Davlat soliq qo‘mitalari har chorakda hisobot oyidan keyin keluvchi oyning 25 sanasigacha O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga imtiyozlar berilgan soliqlarni hisoblangan summasi to‘g‘risida ma’lumotni taqdim yetadilar. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining ma’lumotlari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasiga ham taqdim yetiladi.
Maqsadli tushumlar hisobining amaldagi metodologik va tashkiliy jihatlarini o‘rganish ularni yanada takomillashtirish zarurati borligini ko‘rsatmoqda. Quyida ularning asosiylariga to‘xtalamiz.
Avvalambor, maqsadli tushumlar hisobini takomillashtirishning yeng muhim yo‘nalishi bo‘lib, bizningcha, ushbu hisob ob’ektining tarkibini uning maqomi va mazmuniga to‘liq moslashtirish hisoblanadi.
Fikrimizcha, korxonalarga ma’lum maqsadlarda beg‘araz kelib tushayotgan barcha mablag‘lar hamda moliyaviy yordamlar ham maqsadli tushum sifatida tan olinishi, shuningdek hisob va hisobotda shu sifatda aks yettirilishi lozim. Hozirgi paytda amalda bo‘lgan tartibga muvofiq beg‘araz kelib tushayotgan mulk hamda moliyaviy yordamlar maqsadli tushum sifati qaralmasdan qolmoqda. Chunonchi, beg‘araz kelib tushayotgan mulk korxonalarning rezerv kapitali, beg‘araz olingan moliyaviy yordamlar yesa ularning asosiy faoliyatdan olingan boshqa qo‘shimcha daromadlari sifatida hisobga olinmoqda. Odatda, korxonaga kelib tushayotgan ushbu mablag‘lar ham o‘zga shaxslardan ma’lum maqsadlar uchun taqdim yetiladi. Ular ham taqdim yetilgan korxonalar tomonidan nazorat yetilishi mumkin. Bu, tabbiy hol, chunki mablag‘ o‘z-o‘zidan berilmaydi. Bundan tashqari, bepul olingan mablag‘larni rezerv kapitalining bir turi sifatida ham ye’tirof yetish mazmunan to‘g‘ri yemas. Chunki, rezerv kapitali o‘zining mazmun va mohiyatidan kelib chiqqanda ham, aslida, korxonaning o‘zi tomonidan ma’lum maqsadlar uchun o‘z hisobidan shakllantirilgan bo‘lishi lozim. Bepul olingan mulkni rezerv kapitaliga yo‘naltirishni mazmunan to‘g‘ri, deb bo‘lmaydi.
Xuddi shundayin beg‘araz olingan moliyaviy yordam ham o‘z mazmuni va maqsadiga ko‘ra, aslida, maqsadli mablag‘ hisoblanadi. Bunday yordamning hech ham asosiy faoliyatga doir boshqa daromadlarga aloqasi yo‘q. Shu bois, beg‘araz moliyaviy yordam sifatida kelib tushgan barcha mablag‘larni maqsadli tushumning bir turi sifatida hisobga olish, bizningcha to‘g‘riroq bo‘ladi.
Korxona ixtiyoriga kelib tushgan har qanday maqsadli tushum uning aktivlarini, ya’ni mablag‘larini ko‘payishiga olib keladi. Respublikamizning «Moliyaviy hisobotni tuzish va taqdim yetish uchun konseptual asos» nomli standartiga muvofiq aktivlarni ko‘payishiga olib keluvchi har qanday tushum daromad sifatida tan olinadi. Aynan shu tartibga asoslangan holda, bizningcha, barcha turdagi maksadli tushumlarni korxonalar daromadlarining bir turi sifatida tan olishning yaxlit tartibini o‘rnatish maqsadga muvofiqdir.
Fikrimizcha, barcha turdagi maqsadli tushumlar mazmuniga ko‘ra moliyaviy faoliyatga doir daromadlarning bir turi hisoblanadi. Aynan shundan kelib chiqib, maqsadli tushumlarni moliyaviy faoliyatga doir daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar tizimida aks yettirish yoinki amaldagi 8800 «Maqsadli tushumlarni hisobga oluvchi schyotlar»ga daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar maqomini berish to‘g‘riroq bo‘ladi.
Maqsadli tushumlarning barcha turlari hisobini yaxlit schyotlar tizimida aks yettirilishini ta’minlash maqsadida amaldagi 21-son BHMSda ko‘zda tutilgan 8530 «Beg‘araz olingan mulk», shuningdek 9380 «Beg‘araz olingan moliyaviy yordam» schyotlarini bekor qilishni hamda ularni aynan shu nomlarda 8800 «Maqsadli tushumlarni hisobga oluvchi schyotlar» tizimiga maxsus schyotlar sifatida kiritishni tavsiya yetamiz.
Maqsadli tushumlarni soliqqa tortish yoki soliqqa tortmaslik – bu bevosita davlat kompetensiyasiga kiradigan va uning soliq siyosatining talablaridan kelib chiqadigan holatdir. Buxgalteriya hisobi aynan shu talabdan kelib chiqib maqsadli tushumlarning soliqqa tortilish yoki tortilmaslik tamoyillariga javob berishi lozim. Chunonchi, buxgalteriya hisobi respublikamizning Soliq kodeksiga muvofiq maqsadli tushumlarning soliqqa tortiladigan hamda tortilmaydigan qismlari to‘g‘risidagi axborotlarni real taqdim yetishi kerak. Hozir paytda amalda bo‘lgan tartibga ko‘ra beg‘araz olingan mulk va moliyaviy yordamlar daromad (foyda) solig‘i, yagona sooliq to‘lovi ob’ektiga kiritiladi. Grant, subsidiyalar, a’zolik badallari kabi maqsadli tushumlar daromad (foyda) hamda yagona soliq to‘loviga tortilmaydi.
Amaldagi tartibiga ko‘ra beg‘araz olingan mulk daromad (foyda) solig‘i hamda yagona soliq to‘lovining hisob-kitobiga bevosita bosh kitob ma’lumotlari asosida kiritiladi. Beg‘araz olingan moliyaviy yordam yesa ushbu bazaga «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»da shakllantiriladigan yalpi daromad orqali kiritiladi. Ko‘rinib turibdiki, bu borada ham amaliyotda yaxlit tartib mavjud yemas. Bu tartib ko‘p hollarda daromad (foyda) hamda yagona soliq to‘lovini hisob-kitob qilishda chalkashliklarga olib keladi. Fikrimizcha, maqsadli tushumlarning soliqqa tortiladigan turlarini, chunonchi beg‘araz olingan moliyaviy yordam va beg‘araz olingan mulkni soliqqa tortish bazasiga «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»da shakllantiriladigan yalpi daromad orqali yemas, balki bosh kitob ma’lumotlari orqali kiritish tartibini belgilash lozim.
Respublikamizning buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonuniga ko‘ra maqsadli tushumlar korxonalar xususiy kapitalining yelementi sifatida ye’tirof yetilmasdan qolgan. Buxgalteriya balansi hamda «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot»da yesa maqsadli tushumlar xususiy kapitalning yelementlari sifatida alohida moddalarda aks yettiriladi. Bizningcha, maqsadli tushumlarning xususiy kapital yelementi sifatida tan olinishini buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunga ham kiritish lozim. Shuningdek, maqsadli tushumlarning turlari to‘g‘risida batafsil va to‘liqroq axborotlarni olish maqsadida «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot»da ularning har bir turini alohida moddalar sifatida aks yettirish kerak, deb hisoblaymiz.
Respublikamizning 21-son BHMSda nazarda tutilgan schyotlar tizimi maqsadli tushumlarni buxgalteriya hisobida faqat ularning alohida turlari bo‘yicha makon va zamonda vujudga kelish holatini aks yettirish imkonini beradi, holos. Shu bilan birga ushbu standartda maqsadli tushumlarning ishlatilishi bo‘yicha xo‘jalik situatsiyalarini schyotlarda aks yettirish tartibi to‘lig‘icha o‘z aksini topmagan. Fikrimizcha, 21-son BHMSni to‘ldirish, unda maqsadli tushumlarning maqsadli foydalanishi mumkin bo‘lgan barcha hollarini schyotlarda aks yettirish tartibini to‘liq aks yettirish lozim. Chunonchi, bizning fikrimizcha, maqsadli tushumlarning ishlatilgan qismini balansdan chiqarish, mos ravishda ularni balansdan tashqari bo‘lgan 015 «Maqsadli tushumlarning ishlatilgan qismi» schyotining debet tarafida aks yettirish maqsadga muvofiq.. Ushbu balansdan tashqari schyotning debetida maqsadli tushumlarning ishlatilgan qismi xukumat qarorida yoki shartnoma shartlarida ko‘rsatilgan davr mobaynida aks yettirilishi lozim. Maqsadli tushumlardan foydalanish davri tugagach, 015 «Maqsadli tushumlarning ishlatilgan qismi» schyotining debet tarafida aks yettirilgan summa uning kreditiga yozilishi hamda shu yo‘l bilan bu schyot yopilishi kerak.
Fikrimizcha, yuqorida keltirilgan taklif va tavsiyalar respublikamizda maqsadli tushumlar hisobini yanada ham yaxshilashga, ulardan foydalanish ustidan nazoratni olib borilishini kuchaytirishga, shuningdek axborot foydalanuvchilarning talablarini to‘laroq qondirishga imkon beradi.