|
5-jadval
Bitta konteynerni 1-km masofaga tashish harajatlarini taqqoslama
jadvali
№
Davlatlar nomi
Qilinadigan xarajatlar miqdori AQSH
$
1.
O‘zbekiston Respublikasi
5,15
2.
Qozog‘iston Respublikasi
0,93
3.
Qirg‘iziston Respublikasi
2,65
4.
Tojikiston Respublikasi
6,83
5.
Turkmaniston Respublikasi
2,65
Manba: O‘zbekistonning iqtisodiy axbarotnomasi jurnali. 2018 4-son
Yuqoridagi jadvalda yuk tashishning yuqori narxlari temir yo‘l sektoriga
ham xosdir. Jumladan, narxlarning qiyosiy tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki,
O‘zbekistonlik ishlab chiqaruvchilar 500 kilometrlik masofaga 1 ta standart
vagonda yukni (60 t to‘qimachilik mahsulotini) 1 kilometrga tashish uchun temir
yo‘lchilarga 5,15 dollar to‘lamoqdalar. Qozog‘istonda bu ko‘rsatkich 0,93 dollarni,
Qirg‘izistonda 2,65 dollarni, Tojikistonda 6,83 dollarni, Turkmanistonda 2,65
dollarni tashkil etmoqda. O‘zbekistonda 500 kilometrdan 1000 kilometrgacha
masofaga yuk tashish uchun yuk jo‘natuvchilar 2,51 dollar, Qozog‘istonda 0,68
dollar, Turkmanistonda 2,60 dollar to‘laydilar.
6-jadval
Bitta konteynerni 1000 km masofaga tashish xarajatlarini taqqoslama
jadvali
№
Davlatlar nomi
Qilinadigan xarajatlar miqdori AQSH $
1.
O‘zbekiston Respublikasi
2,51
2.
Qozog‘iston Respublikasi
0,68
3.
Qirg‘iziston Respublikasi
2,15
4.
Tojikiston Respublikasi
3,72
5.
Turkmaniston Respublikasi
2,60
Manba: O‘zbekistonning iqtisodiy axbarotnomasi jurnali. 2018 4-son
Yuqoridagi jadvalda Temir yo‘l transporti orqali bita konteynerni 1000
masofaga tashish xarajatlari keltirilgan, unga asosan Respublikamizda 2,51doll., bu
ko‘rsatkich Qozog‘iston Respublikasida 0,68 doll., Qirg‘iziston Respublikasida
2,15 doll., Tojikiston respublikasi 3,72 doll. Va Turkmaniston Respublikasida 2,60
dollarga teng. YUk tashish narxlarining nisbatan yuqori qiymatining sabablari
quyidagilardan iborat
28
:
Birinchidan, «O‘zbekiston temir yo‘llari» DAK temir yo‘l transport
xizmatlarini narxlash metodikasi. Narxlarning oshishi ko‘p jihatdan «xarajatlar +
foyda» prinsipi bo‘yicha DAK tariflarining yillik indeksatsiyasini nazarda tutuvchi
hisob-kitob metodologiyasi bilan izohlanadi. Bunda avvalgi yil xarajatlari
yo‘nalish bo‘lib xizmat qilmoqda.
Ikkinchidan, «O‘zbekiston temir yo‘llari» DAK ning ham mamlakatimizning,
ham xorijning talay transport-ekspeditorlik kompaniyalari bilan shartnomalarni
tuzish va tenderlarini o‘tkazish mexanizmining “toza” emasligi (neprozrachnыy)
narxlarning oshishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchidan, konteynerlarda tashishning etarlicha rivojlantirilmaganligi.
Xalqaro amaliyot ko‘rsatayotganidek, yirik tonnali konteynerda 1 tonna yukni
xalqaro portlar yo‘nalishida tashish qiymati vagonda tashishga nisbatan o‘rtacha 10-
12 foizga arzonroqdir. O‘zbekistonda 2017 yilda eksport-import va tranzit
yuklarining qariyb 13,5 foizi konteynerlarda tashildi. CHet elda, Evropa Ittifoqida
bu ko‘rsatkich 14 foizni, Xitoyda 51 foizni tashkil etadi.
Temir yo‘lda tashish narxlarining 2010-2015 yillarda yuqori sur’atlarda – 1,7
baravar o‘sishi natijasida 2017 yilda 1 kilometrga temir yo‘l orqali yuk tashish
hajmi 23,4 mlrd. tonnadan 22,9 mlrd. tonnaga kamaydi.
Kishlok xujaligi maxsulotlarini tashish ishonchliligi va tezkorligi temir yo‘l
hamda avtomobil yo‘llarining sifatiga va tarmoqlanganligiga, parovoz va
vagonlarning sifatiga, multimodal tashuvlarni ta’minlovchi logistika markazlarini
joylashtirishga doir maqbul sxemaga bevosita bog‘liq bo‘ladi
29
.
28
Карриева Й., Неъматов К., Машарипов А. ТИФда транспорт таъминоти. Дарслик. – 2009.
29
Кучаров А.,Дадабаев К.,Бобохўжаев Ғ. «Логистика» дарслик Тошкент ТДИУ 2018.
2016 yilda Respublikamizdagi umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llarining
qariyb 40 foizi qoniqarsiz deb e’tirof etildi. Yo‘llarning yomon holati harakatlanish
tezligining pasayishiga olib kelmoqda va avtomobil saroyining fizik eskirishini
tezlashtirmoqda. Oxir-oqibat, bu tashish muddatlarining uzayishiga va Yetkazib
berishning uzilib qolishiga sabab bo‘lmoqda.
Magistral avtomobil yo‘llarini loyihalashtirish va qurishning zamonaviy
xalqaro standartlari transport vositasining o‘q bo‘ylab og‘irligini 13 tonnagacha
etib belgilaydi. O‘zbekistonda bugungi kunda xalqaro ahamiyatga molik
yo‘llarning 80 foizi 10 tonnadan ortiq bo‘lmagan transport vositasini ko‘tarishga
mo‘ljallangan, yo‘llarning qolgan qismini ham ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha qurish
rejalashtirilmoqda, bu esa avtomobil yo‘llarining o‘q bo‘ylab og‘irligini 13
tonnagacha oshirish talablariga mos kelmaydi.
Eskirgan lokomotiv saroyi zarur og‘irlikni torta olmaydi, bu esa vagonlarni
parovozdan uzishga majbur qilmoqda hamda yuklarni tashish muddatlarining
kechiktirilishiga va yuk hajmlarining kamayishiga sabab bo‘lmoqda. SHuningdek
lokomotiv va vagonlarning haddan ortiq eskirganligi poezdlar harakatlanish
tezligining belgilangan normalardan 40-50 foizga kamayishiga olib kelmoqda.
Lokomotiv va vagonlar asta-sekin yangilanib borilmoqda: oxirgi bir necha yilning
o‘zida O‘zbekiston 10 dan ortiq elektrovoz sotib oldi. 2018-2020 yillarda DAK
yana 32 ta elektrovoz xarid qilishni rejalashtirmoqda. SHu bilan birga elektrovoz
saroyini kengaytirish (umuman lokomotiv va vagonlarni yangilash) istiqbollari
hamda sur’atlari nafaqat ularning qiymati, balki temir yo‘llarni elektr energiya
bilan ta’minlash sur’atlari tufayli chegaralangan. Logistika tizimiga Yetkazib
berish zanjirining tarqoqligi, Yetkazib beruvchidan qabul qiluvchigacha tovarlarni
ortish va tushirish bo‘g‘inlarining ortiqchaligi xosdir, bu esa ishlab
chiqaruvchilarning transport-logistika xizmatlariga bo‘lgan xarajatlarining oshishiga
olib kelmoqda. Bu transport-logistika kompaniyalari va tegishli infratuzilmaning
sust darajada rivojlanganligi bilan bog‘liq. Mamlakatdagi transport-logistika
operatsiyalarining asosiy qismi 1PL va 2PL formatida yuz bermoqda, ayrim
kompaniyalargina 3PL
formatida cheklangan
xizmatlarni ko‘rsatmoqda.
Avtomobil, temir yo‘l va aviatsiyada tashish o‘rtasida samarali hamkorlikni yo‘lga
qo‘yishga qodir yirik operatorlar etishmayapti
30
.
Yetkazib berish zanjirining tarqoqligi, Yetkazib beruvchidan qabul
qiluvchigacha tovarlarni ortish va tushirish bo‘g‘inlarining ortiqchaligi logistika
tizimiga xosdir. Logistika va omborlarga joylashtirish bozorida PL (Party
Logistics) operatorlarning ko‘rsatilgan xizmatlar hajmiga bog‘liq bo‘lgan quyidagi
tasnifi qabul qilingan. Bu tasnif 1PL dan 5PL gacha quyidagi gradatsiyaga ega.
1PL – logisti- kadagi barcha jarayonlarni ishlab chiqaruvchining o‘zi bajaradi. 2PL
– logistika kompaniyasi faqat yukni tashish va joylashtirish bo‘yicha xizmat
ko‘rsatadi. 3PL (eng ommaviy) – tovarni omborga joylash, vaqtincha saqlash,
yuklarni qayta ishlash, yukni iste’molchiga Yetkazib berishni tashkil etish va
boshqarish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatilishini nazarda tutadi. 3PL – bu o‘z mijozi
uchun logistika bo‘yicha barcha masalalarni hal qiladigan kompaniyadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
