Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

taksislar deb ataladi. Uning fototropizm 
–  jonli  organizmning  yorugʻlik  ta’siri 
ostida 
harakatlanish 
tendensiyasi; 
termotropizm  –  issiqlik  ta’siri  ostida 
harakatlanish  tendensiyasi;  xemotropizm 
–  muayyan  fizikaviy-kimyoviy  muhitni 
tanlash  tendensiyasi;  topotropizm  – 
mexanik  usul  bilan  qoʻzgʻatuvchining  ta’siri  ostida  harakatlanish  tendensiyasi 
kabi turlari va boshqa bir qancha tropizmlar mavjuddir. Oʻsimliklarning biologik 
in’ikos  etish  shakli  oʻzini  tartibga  solishga  yordam  beradigan  tropizmlarning 
mavjudligi bilan mukammallik kasb etadi.  
 
1.2.4. Psixika va ong rivojlanishidagi nazariyalarning tahlili 
Insoniyat tarixida til tufayli aks ettirish imkoniyatlarining qayta qurilishi 
yuz berdi: borliq kishi miyasida yanada ravshan aks etadi. Hayvonlarning «tili» 
bilan  odamlarning  tili  oʻrtasidagi  farq  tafakkurdagi  tafovutni  ham  belgilaydi. 
Shunday qilib, hayvonlarning aniq, amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan 
bevosita  ta’sirga  boʻysundiradi,  odamning  mavhumlashgan  tarzda  tafakkur 
yuritishiga  boʻlgan  qobiliyati  uning  ushbu  muayyan  vaziyatga  bevosita 
bogʻliqligini bartaraf etadi. Kishi, xususan, oʻzi anglagan zaruratga koʻra ongli 
xatti-  harakat  qilish  qobiliyatiga  ega.  Bu  inson  psixikasining  hayvon 
psixikasidan eng birinchi muhim farqidir. Odamning hayvondan ikkinchi farqi 
uning qurollarni yaratishga va saqlashga layoqatli ekanligidir. Odam hayvondan 
farqli oʻlaroq, oldindan oʻylangan rejaga binoan, qurol yaratadi, uni belgilangan 

---

33 
 
maqsadda foydalanadi va saqlaydi. Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan 
uchinchi belgisi ijtimoiy tajribani biridan ikkinchisiga oʻtkazib turishidir.  
Inson  psixikasining  hayvon  psixikasidan  eng  muhim  farqi  ularning 
rivojlanish shart-sharoitlarida koʻrinadi. Agar hayvonot dunyosining rivojlanishi 
davomida psixikaning taraqqiyoti biologik evolyusiya qonunlariga binoan roʻy 
bergan  boʻlsa,  inson psixikasining, kishi ongining rivojlanishi  ijtimoiy-  tarixiy 
taraqqiyot  qonunlariga  boʻysunadi.  Ongni  bevosita  hayvonlarning 
evolyusiyasidan  keltirib  chiqarish  mumkin 
emas: 
inson 
ijtimoiy 
munosabatlar 
mahsulidir. Toʻdaning jamiyatga aylanishiga 
ta’sir koʻrsatgan omil mehnat faoliyati, ya’ni 
qurollarni  birgalikda  yaratish  va  qoʻllash 
jarayonida  odamlar  amalga  oshiradigan 
faoliyat  boʻldi.  Shuni  xulosa  qilish 
mumkinki, faqat odamgina ijtimoiy tajribani 
oʻzlashtiradi.  Kishi  psixikasini  u  egallab 
oladigan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi. Inson 
psixikasining hayvon  psixikasidan  eng  muhim  farqi ularning  rivojlanish shart- 
sharoitlarida koʻrinadi. 
Oliy  asab  faoliyati  haqida  tushuncha  I.M.Sechenov  «Bosh  miya 
reflekslari»  asarida  ongli  va  ongsiz  hayotning  barcha  harakatlari  roʻy  berish 
usuliga koʻra reflekslardan iboratdir degan xulosaga kelgan edi. Shunday qilib, 
ongning harakati (psixik hodisa) ruhning tanasiz mohiyat xususiyati emas, balki 
I.  M.  Sechenov  ta’biri  bilan  aytganda,  roʻy  berish  usuliga  koʻra  refleksga 
oʻxshash  jarayondir.  Ma’lumki,  psixik  jarayon  oʻzicha  emas,  balki  miyaning 
mohiyati,  uning  tegishli  boʻlimlari  funksiyasi  sifatida  tashqi  olam  haqidagi 
axborotning  qayoqqa  ketishi,  qayerda  saqlanishi  va  qayta  ishlanishini 
koʻrsatuvchi  javob  faoliyatining  boshqaruvchisidir.  Shunday  qilib,  kishining 
bilimlari, tevarak atrof haqidagi tasavvurlari, ya’ni individual tajribaning butun 
boyliklari reflektor harakatga kiradi. Psixik hodisalar miyaning tashqi (tevarak 
atrofdagi  muhit)  va  ichki  (fiziologik  tizimi  sifatida  organizmning  holati) 
ta’sirlarga  javobidir.  Psixik  hodisalar  faoliyatning  hozir  ta’sir  etayotgan 

---

34 
 
(sezgilar, idrok) yoki qachonlardir, ya’ni  oʻtmish tajribada (xotira) yuz bergan 
qoʻzgʻatuvchiga  javob  tarzida  roʻy  beradigan,  ana  shu  ta’sirni 
umumlashtiradigan, ular pirovardida olib keladigan natijalarni (tafakkur, hayol) 
oldindan koʻra bilishga yordam beradigan, ba’zi bir ta’sirlar natijasida faoliyatni 
(his-tuygʻu,  iroda)  kuchaytiradigan  yoki  susaytiradigan,  umuman  faollashtirib 
yuboradigan  va  boshqa  xildagi  ta’sirlar  oqibatida  uni  tormozlashtiradigan, 
odamlar  xulq-atvoridagi  (temperament,  xarakter  va  boshqalar)  tafovutlarni 
aniqlaydigan doimiy boshqaruvchilardir.  
I.M.Sechenov  psixikaning  reflektorligi  va  faoliyatning  psixik  jihatdan 
boshqarilishi  gʻoyasini  ilgari  surdi.  Bu  muhim  nazariy  qoidalarni    I.P.Pavlov 
tajriba  yoʻli  bilan  tasdiqladi  va  aniqlashtirdi.  U  hayvonlarning,  shuningdek 
odamning  tashqi  muhit  bilan  oʻzaro  harakati,  miya  tomonidan  boshqarilishi 
qonuniyatlarini  kashf  etgan  edi.  I.P.Pavlovning  ushbu  qonuniyatlarga  nisbatan 
jami  qarashlari  odatda  ikki  xil  signal  tizimi  haqidagi  ta’limot  deb  ataladi. 
Narsaning timsoli (koʻrinishi, eshitilishi, hid tarqatishi va shu kabilar) hayvonlar 
uchun biron-bir shartsiz qoʻzgʻatuvchi signal boʻlib xizmat qiladi. Bu esa ular 
xatti-harakatining shartli refleks tarzida oʻzgarishiga olib keladi. Hozirgi zamon 
fanida  mavjud  tasavvurlarga qaraganda,  orqa  miya  va  miya  naychasi  reflektor 
faoliyatining  asosan  tugʻma  (shartsiz  refleksi)  hisoblangan  shakllarni  amalga 
oshiradi,  katta  yarim  sharlarning  qobigʻi  esa  hayot  kechirish  jarayonida 
orttiriladigan va psixika tomonidan boshqariladigan xulq-atvor shakllari organi 
hisoblanadi.  
Miya  katta  yarim  sharlari  ishining  umumiy  qonuniyatlarini  I.P.Pavlov 
aniqlab bergan. Olim oʻtkazgan klassik tajribalarda itlarda oldinlari faqat tegishli 
shartsiz qoʻzgʻatuvchi (masalan, ovqat)ning bevosita ta’siri ostida yuz beradigan 
fiziologik  reaksiyaga  (masalan,  soʻlak  oqishiga)  olib  kela  boshlaydigan  juda 
ham  xilma-xil  signallar  beradigan  shartli  reflekslar  ho  sil  qilingan  edi.  Lekin 
uning ta’limotini shuning oʻzi bilangina cheklab qoʻy ish notoʻgʻri boʻladi. Real 
tarzda (laboratoriya sharoitida emas) hayvonlar ozuqa qachon ogʻziga tushishini 
kutib  turmaydi,  balki  uni  izlashga  urinadi,  harakat  qiladi,  harakatining 
samaradorligini tekshiradi, xullas sharoitga faol muvofiqlashadi. Shunday qilib, 
bosh miya yuksak taraqqiy etgan hayvonlar va odam psixikasini belgilaydigan 

---

35 
 
darajada faoliyat koʻrsatadigan organ yoki, toʻgʻrirogʻi, organlarning murakkab 
tizimidir.  Psixikaning  mazmuni  tirik  mavjudot  oʻzaro  munosabatda boʻladigan 
tashqi olam bilan belgilanadi. Tashqi olam kishi miyasi uchun shunchaki oddiy 
biologik  muhit  (hayvon  miyasi  uchun  boʻl  gani  kabi)  emas,  balki  odamlar 
oʻzlarining ijtimoiy tarixi davomida yaratgan hodisalar va narsalar omilidir. Har 
bir  alohida  odam  hayotining  dastlabki  qadamlaridan  boshlangan  psixik 
rivojlanishning  ildizlari  tarixan  tarkib  topadigan  madaniyatning  eng  qadimiy, 
eng  chuqur  davriga  borib  taqaladi.  Kasbiy  psixologiya  fani  nazariy  asoslarida  
I.M.Sechenov  va  I.P.Pavlovlarning  ta’limotlari  chuqur  iz  qoldirdi.  Hozirgi 
davrda  psixik  taraqqiyotning  nazariy  asoslari  muammosi  aniq  va  ijtimoiy 
fanlarning  umumiy  tadqiqot  ob’yektiga  aylanib  bormoqda  va  oʻz  qadr-
qimmatini yoʻqotmagan, aksincha, yanada takomillashib bormoqda. 
Odam  ongining  ayrim  tomonlari  va  funksiyalarining  tarixiy  taraqqiyoti 
kishilarda faqat ularning oʻziga xos boʻlgan, ehtiyojlar vujudga keldi va taraqqiy 
etdi. Ehtiyoj odamning kun kechirishi, yashashi va kamolga etishi uchun zarur 
narsalarning  hammasi  demakdir.  Odam  yashash,  hayot  kechirish  uchun  oʻz 
ehtiyojlarini kondirishi lozim. Ehtiyoj hayvonlarda ham bor. Ammo hayvonlarda 
faqat biologik, tugʻma ehtiyojlar boʻladi, ovqatlanish, oʻz-oʻzini himoya qilish, 
nasl qoldirish ehtiyojlari bor, xolos. Odamda bu biologik ehtiyojlardan tashqari, 
yana yuksak ehtiyojlar - bilish ehtiyojlari, ijtimoiy, ma’naviy, estetik va boshqa 
shu  kabi  ehtiyojlar  bor.  Bu  ehtiyojlar  tugʻma  ehtiyojlar  emas  ular  tarixan 
taraqqiy  etgan. Ijtimoiy  zot boʻlgan odamning biologik  ehtiyojlari ham  tarixiy 
taraqqiyot  jarayonida  sifat  jihatidan  tubdan  oʻzgargan.  Kishilarning  ehtiyojlari 
ijtimoiy tuzum formalarining taraqqiyotiga qarab oʻzgaradi.      
 
 

---

36 
 
Bizning  katta  ongimiz  ham  bizga  tili,  ma’no  yaratish  uchun  muntazam 
tarzda  ramzlardan  foydalanadigan  aloqa  tizimiga  ega  boʻlish  imkonini  beradi. 
Til  bizga  gaplashib  oʻqish  va  yozish  bilan  boshqalarga  ongli  muloqot  qilish 
imkonini  beradi.  Stiven  Pinker  psixolog  sifatida  til  (Pinker,  1994),  "zakovat 
tojidagi marvarid" deb nom berdi 
Psixologlar  uzoq  vaqt  eng  yaxshi  tushuncha  va  ongni  oʻlchash  ustida 
(Sternberg,  2003)  koʻp  muxokama  qildilar.  Bu  savollar  oʻz  ichiga  nechta  ong 
turi  bor,  tabiatning  ongdagi  roli,  ong  qanday  qilib  miyada  taqdim  etiladi  va 
idrokli guruhdagi farqlarni olgan.