Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
 

---

21 
 
1.2. KASBIY PSIXOLOGIYANING NAZARIY VA KONSEPTUAL 
ASOSLARI 
 
1.2.1. Kasbiy psixologiyaning tabiiy, ilmiy asoslari 
Oʻzbekiston  oʻz  mustaqilligini  qoʻlga  kiritgan  dastlabki  kunlardan 
boshlab,  jamiyatimizning  barcha  sohalari  qatori,  ma’naviy-mafkuraviy 
hayotimizda  ham  ulkan  oʻzgarishlar  roʻy  bermoqda.  Mustaqil  taraqqiyot 
yillarida  toʻplangan  tajriba,  dunyo  jamoatchiligi  «oʻzbek  modeli»  deya  e’tirof 
etgan oʻzimizga mos va oʻziga xos rivojlanish yoʻli, kelajagi buyuk davlat barpo 
etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy  oʻzgarish va yangilanishlar 
yurtdoshlarimiz  qalbi  va  ongiga  ulkan  ta’sir  koʻrsatmoqda.  Hozirgi  davrda 
iqtisodiyot  hamda  madaniyatni  tez  va  uygʻun  rivojlantirish,  ijtimoiy 
munosabatlarni  va  siyosiy  oʻzgarishlarni  takomillashtirish,  jamiyatning  asosiy 
ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi boʻlmish insonning oʻzini yanada kamol 
toptirish  manfaatlari  yosh  avlodlarga  ta’lim  va  tarbiya  berishga  yangicha, 
yanada  keng  koʻlamda  yondashishni  talab  qiladi.  Psixologiya  fani  uchun  eng 
murakkab  muammolar  qatoriga  uning  asosiy  kategoriyalari  boʻlgan  shaxs, 
motivatsiya,  faoliyat,  muomala,  ongning  tavsifi,  ularning  takomillashuv 
bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari 
va mexanizmlari boʻyicha aniq, mezoniy, tatbiqiy fikrlarni bildirish masalalari 
va  vazifalari  kiradi.  Shu  munosabat  bilan  kasbiy  psixologiya  umumiy 
psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni, 
avvalo,  shaxs  psixologiyasi,  uning  faoliyati  va  jamoadagi  munosabati  haqida, 
uni  tadqiq  qilish  metodlari  toʻgʻrisida,  ong  va  psixika,  asosiy  psixik 
jarayonlarning  qonuniyatlari  haqida  tegishli  bilimlardan  xabardor  etgan  holda, 
ularni professional ishga nazariy va  amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq 
vazifani oʻz zimmasiga oladi.  
U  tez  oʻsuvchi  va  psixologiyaning  yangi  yosh  tartibini  yaratish,  odam 
psixologiyasining turli nuqtayi nazarini xilma-xillikda boshqarishdir.  
Kasbga doir muammolarni qayta koʻrish ushbu vaqtda amalga oshiriladi. 
Haqiqatdan  ham,  bir  sabab  boʻlishi  kerak,  ya’ni  ushbu  muammolarni  tanqidiy 
rivojlanishida  manzili  va  yechimi  kerak.  Odatiy  asosga  ega  boʻlmaslik 

---

22 
 
professional  psixologik  konseptual  amaliyotga  еga  boʻlganlarni  ham  shoshirib 
qoʻyish  uchun  va  talabalar  uchun  unumsiz,  akkredatsiya  va  tananing  kafolati, 
professional  birlashuv,  universitetlar,  hukumat  a’zolari,  sugʻurtalar,  yaxshiroq 
ommaviy jamoa. 
Katta  hajmdagi  sa’y-  harakat  koʻrsatadiki  psixologiyaning  ilm-  fan  va 
amaliyoti  taraqqiy  qilgan.  Ushbu  koʻrsatilgan  sabab  ya’ni  psixologik  tajribani 
tushunishning nazariy yechimi va oʻrni birlashgan mustahkamlikdan iboratdir. 
Hali  bor  boʻlmagan  ekstensiv  munozaralar  ichida  faoliyat  bilan  bogʻliq 
birlashmalar ya’ni ixtisoslashgan psixologlar  va nazariy namoyondalar kasbiy 
psixologiyaning  ilmiy  va  amaliy  ustunini  yarata  olishgan.  Natijada  bu 
muammoni  hal  etishda  odatiy  amaliy  tadbirlarni  yaratishga  erishildi. 
Qoʻshimcha qilsak bu yerdagi ikki asosiy savollarni koʻrib chiqish kerak. 
Aniqki  ushbu  faoliyat  sohasiga  doir  savollar  ahamiyatga  ega. 
Tajribalarning  qiyinchiliklari  yuqorida  koʻrib  chiqilgan  ilmi  kasbiy 
psixologiyaning  talablari  ya’ni  faoliyatning  ushbu  aniqlikdagi  anglolmaslikda 
tabiat, imkoniyat va maqsadi psixologiyaning professional tajribasidir. Bu yerda 
tez-tez  kelishmovchilik  deb  hisoblanadi  klinik  konsepsiyaga  muvofiq  va  turli 
munosabatlarni amalga oshirishdan iboratdir. Ushbu turdagi savollarga javoblar 
qiyin  tarzda  kechiladi.  Misol  uchun  talabalar  kiruvchi  qatiy  dasturlarni 
organishadi, ya’ni ma’lum bir teoritik orientatsiyada klinik konsepsiya holatiga 
mos  keladi.  Ammo  ular  boshqa    kirish  dasturlarini  ham  oʻrganishadi,  ya’ni 
boshqa  teoritik  orientatsiyada  ba’zi  turdagi  holatlarni  oʻrnatishga  mos  keladi. 
Boshqa talabalar kirish dasturlarini oʻrgatishda umumiy bilim va koʻnikmalarni 
yaratuvchanlik,  mohirlik  va  biliming  katta  hajmda  qabul  qilish, 
biblioterafiyaning    nanopsixoterapik  qabul  qilishni,  yoqlangan  guruhlarda 
qatnashish,  tibbiy  mashq  qilish,  fizik  mashqlar  va  dinlarning  birlashuvi,  aqliy 
yoki madaniy tajribalarni oʻz chiga oladi. Natijada u rozilik deb hisoblanmaydi, 
ya’ni talabalar bitiruv malakalarni bajarishda yetarli ma’lumotga ega boʻlishlari 
kerak.  Faoliyatning  aniqligi  murosa  qilishdan  oldin  ushbu  savollar  yaratilgan 
boʻlishi shart.  
Kasbiy psixologiyaning yashirin ilmiy asosi faoliyat sohasiga oid boshqa 
kritik  savollarni  beradi.  Bir  qarashda  ushbu  savollar  bajarilishini  koʻrish  shart 

---

23 
 
emas,  bu  muammoning  sababi  shak-shubhasiz  kasbiy  psixologiyaning  ilmiy 
asosi va shak-shubhasiz kasb hunar amaliyotidir. Boshqalari, har qanday holatda 
shunga  oʻxshash  gʻayri-tabiiy  savollarni  oshirib  boradi.  Haqiqatda  bu  yerda 
kichik  sabab  boʻlishi  kerak,  ya’ni  biz  egalik  qiladigan,  faqat  toʻliq  boʻlmagan 
javoblar bu nuqtada yaratilgan psixologiyaning koʻpgina muhim nazariyalaridan 
biridir. Hozirda, koʻpgina psixologiyaning sindromlari tushunarsiz va psixologik 
jarayonlarining faqatgina e’tiborga molik jarayonlari tushunarlidir. 
Psixika  miyaning  xususiyati  -  maxsus 
tarzda  tashkil  topgan  materiyaning  oliy 
mahsulidir. 
Organik 
dunyoning 
amyobalardan  to  odamga  qadar  uzoq 
davom etgan evolyusiyasi davomida xulq-
atvor  va  xatti-harakatning  fiziologik 
mexanizmlari  toʻxtovsiz  murakkablashib, 
tabaqalanib  va  shular  tufayli  organizm 
muhit  oʻzgarishlariga  tez  javob  qila  oladigan  va  moslashuvchan  boʻla  bordi. 
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda a’zolarining ixtisoslashuvi ozuqani farqlash, 
xavf-xatarni  juda  tez  va  aniq  sezish  imkoniyatini  beradi.  Ixtisoslashuvning 
yakkayu-yagona  funksiyasi  signallarni  idrok  etishdan  iborat  hujayralarning 
paydo  boʻlishida  oʻz  ifodasini  topadi.  Bu  hujayralar  ritseptorlar  (tashqi 
muhitning  ta’sirini  qabul  qiluvchi  apparat)  deb  atalmish  hujayralar  guruhini 
tashkil etadi. Boshqa hujayralar mushak toʻqimalari ishini yoki turli bezlarning 
shira chiqarishini oʻz zimmasiga oladi. Bunday hujayralar effektorlar deyiladi. 
Organizmning  asosiy  «boshqaruv  pulti»  –  markaziy  asab  tizimi  hisoblanadi. 
Asab tizimi tuzilishining umumiy rejasi barcha umurtqalilarda bir xildir. Uning 
asosiy  elementlari  asab  hujayralari  yoki  neyronlar  boʻlib,  ularning  vazifasi 
qoʻzgʻatishdan  iborat.  Neyron  hujayra  tana  va  tanachaning  shoxlab  ketgan 
oʻsimtalari – qoʻzgʻalishni qabul qiluvchi dendritlardan va qoʻzgʻatishni boshqa 
neyronlarga  oʻtkazadigan  tolalar–aksonlardan  tarkib  topadi.  Aksonning 
dendritlar  bilan  yoki  boshqa  neyronlarning  hujayra  tanasi  bilan  bogʻlaydigan 
nuqta sinaps deb ataladi.  

---

24 
 
Markaziy asab tizimi ikki qismdan – bosh miya va orqa miyadan tashkil 
topgan. Bosh miyaning yuqori qismi olti qavat (10 milliardga yaqin) neyronlar 
bilan  qoplangan  hamda  poʻstloq  deb  ataladigan  katta  yarim  sharlarni  hosil 
qiladi. Poʻstloq – psixik faoliyatning eng muhim (lekin yakkayu-yagona emas) 
organi. U yarim sharlardan pastroqda, ensa qismida miyada joylashgan boʻlib, 
uning  funksiyalari  hali  yetarlicha  oʻrganilmagan.  Poʻstloqning  mushaklar 
harakatini uygʻunlashtirishda muhim oʻrin tutishi ma’lum.  Katta yarim sharlar 
miya  naychasiga  kelib  taqaladi.  Naychaning  yuqori  qismi  –  talamus  orqa 
miyadan yarim sharlarga boradigan barcha asab yoʻllari uchun «oraliq stansiya» 
vazifasini  bajaradi.  Naychaning  pastki  qismi  –  gipotalamus  suv  almashuvi, 
ovqatlanish  ehtiyojini  va  organizmning  boshqa  funksiyalarini  boshqarib 
turadigan  markazlardan  tarkib  topgan.  Hozirgi  zamon  fanidagi  mavjud 
tasavvurlarga  qaraganda,  orqa  miya  va  miya  naychasi  reflektor  faoliyatining 
asosan tugʻma (shartsiz reflekslar) hisoblangan shakllarini amalga oshiradi, katta 
yarim  sharlarning  qobigʻi  esa  hayot  kechirish  jarayonida  orttiriladigan  va 
psixika  tomonidan  boshqariladigan  xulq-atvor  shakllari  organi  hisoblanadi. 
Tananing har bir sezuvchi a’zosi (teri, koʻzning toʻr pardasi va shu kabilar) va 
har bir harakat a’zosi  miyada oʻzining  xususiy  markazlariga  egadir.  Insondagi 
katta yarim sharlar qobigʻining anchagina qismini qoʻl barmoqlari, ayniqsa bosh 
barmoq  faoliyati  bilan  bogʻliq  hujayralar,  shuningdek  nutq  organlari  va  til 
mushaklari  funksiyasi  bilan  bogʻliq  hujayralar  egallaydi.  Shunday  qilib, 
odamning  katta  yarim  shari  qobigʻida  mehnatda  va  muomalada  asosiy 
funksiyani bajaradigan harakat a’zolari ancha koʻp joylashgan.  
Miya  katta  yarim  sharlari  ishining  umumiy  qonunlarini  I.  P.  Pavlov 
aniqlab bergan. Psixikaning organi – bosh miya ham oʻzgardi. Uning hayvonlar 
miyasidan  sifat  jihatdan  farqi  yuksak  bilish  jarayonlari,  avvalo,  tafakkur 
mexanizmlarini oʻrganish paytida yaqqol namoyon boʻladi. Bu jarayonlar sezgi 
va  idrok  jarayonlari  singari  miyaning  muayyan  qismlari  doirasida  cheklanib 
qolmaydi.  Agar  odamda  qobiqning  ensa  qismi  shikastlangan  boʻlsa,  u  koʻrish 
sezgilarini yoʻqotishi turgan gap. Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar 
qobigʻi  sirtining  30  %  ni  egallaydigan  peshana  qismlari  alohida  oʻrin  tutadi. 
Peshana  qismlarining  (kasallik,  yaralanish  va  shu  kabilar  oqibatida) 

---

25 
 
shikastlanishi  xulq-atvorning  oddiy  koʻrinishlariga  emas,  balki  yuksak 
koʻrinishlariga  ta’sir  koʻrsatadi.  Masalan,  peshana  qismlari  shikastlangan 
bemorlar  koʻrish,  nutq,  yozish  qobiliyatlarini  saqlab  qolib,  arifmetika 
masalalarini echgan holda, uning shartlarini tahlil etishga urinmaydi. Masalani 
echish rejasini tuzganlarida oxirgi savolni tushirib qoldira dilar. Ular masalaning 
yechimini uning sharti bilan solishtirib chiqmaydilar, oʻz xatolarini sezmaydilar 
va  hokazo.  Koʻpgina  klinik  faktlar  shuni  koʻrsatadiki,  miyaning  peshana 
qismlari  shikastlanishi  aqliy  qobiliyatni  susaytirish  bilan  birga,  kishining 
shaxsiyati,  uning  xarakterida  ham  qator  buzilishlarga  sababchi  boʻladi.  Oldin 
xushmuomalaligi, vazminligi bilan ajralib turgan bemorlar yengiltak, qiziqqon, 
qoʻrs boʻlib qoladilar. 
Psixik  funksiyalar  muayyan  tarzda  chap  va  oʻng  yarim  sharlar  oʻrtasida 
taqsimlangan  boʻlishi  aniqlangan.  Har  ikkala  yarim  shar  axborotni  obrazlar 
tarzida ham, soʻzlar tarzida ham qabul qilish va qayta ishlash qobiliyatiga ega, 
ammo chap va  oʻng yarim sharlar u yoki bu funksiyalarning turlicha darajada 
ifodalanishi  –  bosh  miyaning  funksional  assimetriyasi  ham  yuz  beradi.  Chap 
yarim  sharning  funksiyasi  oʻqish  va  hisoblashdan  koʻra  koʻproq  belgilarga 
asoslangan  axborot  (soʻzlar,  belgilar,  raqamlar  va  shu  kabilar)ga  tayanishdan 
iborat.  Chap  yarim  shar  mantiqiy  tuzilishlar  imkoniyatini  ta’minlaydi,  busiz 
izchil  analitik  tafakkur  boʻlishi  mumkin  emas.  Chap  yarim  shar  faoliyatining 
izdan  chiqishi,  odatda  nutqning  buzilishiga  (soʻzlash  qobiliyatining 
yoʻqolishiga) olib keladi, normal muomala imkoniyatini yoʻqqa chiqaradi, asab 
toʻqimalari  ogʻirroq  shikastlanganda,  fikrlash  faoliyatida  jiddiyroq  nuqsonlar 
sodir boʻladi. Oʻng yarim shar obrazi axborotni ishga solib, boʻshliqda moʻljal 
olish, musiqani idrok etilayotgan va tushunilayotgan ob’yektlariga nisbatan his-
hayajonli munosabatda boʻlishga imkon beradi. 
Bosh  miya  yuksak  taraqqiy  etgan  hayvonlar  va  odam  psixikasini 
belgilaydigan  darajada  faoliyat  koʻrsatadigan  organ  yoki,  toʻgʻrirogʻi, 
organlarning murakkab tizimidir. Psixik va asab-fiziologik jarayonlarning oʻzaro 
munosabati  ancha  murakkab  masalalardandir.  Oʻrganish  jarayonida  psixika  
ning  oʻziga xos  jihatlari  asab-fiziologik xususiyatlardan qaysi muhim  belgilari 
bilan farq qilishini aniqlash mumkin. Psixik jarayonlar  oʻzida ichki, fiziologik 

---

26 
 
jarayonlarning emas, balki tashqi ob’yektlarning tavsifini (narsalarning shaklini, 
katta-kichikligi, oʻzaro munosabatlarini) mujassam lashtiradi.  
Psixik  jarayonlarning  oʻziga  xos  jihatlarini  tadqiq  etish  psixikaning 
mazmuni  va  tuzilishida  neyrofiziologik  jarayonlar  mavjud  boʻlmagani  yoki 
sezilmasligi sababli jiddiy qiyinchilik tugʻdiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, 
psixikani  fiziologik  hodisa  bilan  va  psixologiyani  fiziologiya  bilan 
almashtirishga yoʻl qoʻymasligimiz kerak.