Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
 

---

80 
 
II BOB. KASBGA OʻQITISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI 
2.1. Oʻqitishning rivojlanish tarixi 
 
Kasbiy  psixologiya  1800-yillarda  yaratilganidan  buyon  mustaqil  fan 
sohasida  ajoyib  muvaffaqiyatlarga  erishdi.  2-jahon  urushidan  buyon 
psixologiyaning  talablarida  olimlarning  klinik  amaliyotlari  juda  ham  yaxshi 
muvaffaqiyatlarga  erishdi.  1961-yillarda  Amerika  Psixologlari  Assotsiyasining 
soʻnggi  prezidenti  E.L.Kelly  Professional  psixologlar    uchun  1-ruxsatnomani 
Amerika Qoʻshma shtatlarida qabul qilingan.
1
  
Hozirgi davrda kasbiy  psixologiyaning muhim vazifalaridan biri - oʻquv 
maskanidagi ta’lim jarayonini yanada takomillashtirishning psixologik asoslarini 
ishlab chiqishdan iborat boʻlib, bu xil yangi ta’lim dasturiga oʻtish munosabati 
bilan  bogʻliqdir.  Kasbiy    ta’lim  psixologiyasi    shu  bilan  birga  oʻquvchilar 
shaxsining tarkib topish jarayonini turli tarbiyaviy tadbirlarning   oʻquvchilarga 
koʻrsatadigan  ta’sirini  oʻrganadi  hamda  oʻquvchilarning  oʻz-oʻzini 
tarbiyalashning  psixologik  asoslarini  tadqiq  etadi.  Sрuningdek,  kasbga 
oʻqitishning asosida oʻqituvchi shaxsini, uning pedagogik faoliyat xususiyatlari  
ham  oʻrganiladi.  Bunda  oʻqituvchining  ta’lim–tarbiya  ishlaridagi  yutuqlarni 
ta’minlovchi sifatlariga urgu berish bilan birga, uning bilim, koʻnikma, malaka 
va qobiliyatlarining tarkib topishi hamda taraqqiyotining psixologik jarayonlari 
aniqlanadi.  Kasbiy    psixologiya  fanini  oʻrganish  ham  nazariy,  ham  amaliy 
ahamiyatga  ega  boʻlib,  u  boshqa  fanlar  singari  taraqqiyotning  umumiy 
tamoyillariga:  oliy  nerv  faoliyati  va  psixofiziologiya  qonunlariga,  bu  sohada 
tuplangan  ilmiy  ma’lumotlarga  tayanib,  inson  psixikasining  kechishi, 
rivojlanishi, oʻzgarishi yuzasidan bahs yuritadi.   
Ta’lim  va  tarbiya  bilan  bogʻliq  dastlabki  pedagogik-psixolgik 
mazmundagi asarlar XIX asrning boshlarida vujudga kelgan boʻlishiga qaramay, 
uning  mustaqil  fan  sifatida  rivojlanishi  va  karor  topish  yuli  ancha  murakkab 
kechgandir.  Oʻtmishda  ajdodlarimiz  insonning  psixologik  qonuniyatlarini, 
muayyan  ilmiy  yoʻnalishda  oʻrganmagan  boʻlsalar-da,  biroq  allomalarning 
qoʻlyozmalarida  mazkur  holatlarning  namoyon  boʻlishi,  inson  kamoloti 
                                                 
1
 
T. Melchert. Fondations of Professional psychology. 2011. 1-bet. 

---

81 
 
borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi. Jumladan, 
Abu Nasr Forobiy pedagogik faoliyat masalalarini va ular bilan bogʻliq boʻlgan 
psixologik,  fiziologik  muammolarni  ijobiy  xal  etishda  insonni  har  tomonlama 
yaxlit va  oʻzaro oʻzviy bogʻliq boʻlgan qismlardan iborat, deb aytadi. Forobiy 
mavjudotni  bilishda  ilm–fanning  rolini  hal  etuvchi  omil  deb  biladi,  uningcha 
inson  tanasi,  miyasi,  sezgi  organlari  tugʻilishda  mavjud,  lekin  aqliy  bilimi, 
ma’naviyligi, ruhi, intellektual va ahloqiy hislatlari, harakteri, dini, urf-odatlari, 
ma’lumoti tashki muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga 
keladi,  inson  oʻz  faoliyati  yordamida  ularni  egallaydi,  ularga  erishadi.  Uning 
aqli,  fikri,  ruhiy  yuksalishning  eng  etuk  maxsuli  boʻladi,  deb  ta’kidlaydi. 
Oʻqituvchi  shaxsining  psixologik  xususiyatlari  masalasida  Abu  Nasr  Forobiy: 
―Oʻqituvchi  aql-farosatga,  chiroyli  nutqga  ega  boʻlishi  va  oʻquvchilarga 
aytmoqchi  boʻlgan  fikrlarini  toʻla  va  aniq  ifodalay  olishni  bilmogʻi  zarur‖, 
―Oʻqituvchi  va  rahbarning  vazifasi  dono  davlat  rahbari  vazifasiga  oʻxshaydi, 
shu sababli oʻqituvchi eshitgan va koʻrganlarining barchasini eslab qolishi, aql- 
farosatga,  chiroyli  nutqga  ega  boʻlishi,  oʻquvchilarga  aytmoqchi  boʻlgan 
fikrlarini toʻla va aniq ifodalab berishni bilmogʻi lozim. Shu bilan birga oʻz or-
nomusini  qadrlashi,  adolatli  boʻlishi  lozim.  Ana  shundagina  u  insoniylikning 
yuksak darajasiga ega boʻladi va baxt choʻqqisiga erishadi , deb ta’kidlaydi.   
 Oʻqitishning afzallik jihatlari. 
Nega oʻqituvchi boʻlmoqchisiz? Javoblar qisqa va oson: 

 
yoshlardagi  oʻsishning  turli-tumanligi  va  oʻrganishdan  ularning 
quvonchlariga guvoh boʻlasiz 

 
oʻzingiz va boshqalar uchun butun hayot davomida oʻqib-oʻrganishni 
ta’minlash 

 
fikrlash  va  qiziqarli  qilish  ,  yoshlar  uchun  hayot  faoliyatini  yuzaga 
keltirish uchun boʻlgan chaqiriqlarni oʻz tajribasiga koʻra bilish 
Bu  yerda  albatta,  oʻqitishning  yuqorida  aytib  oʻtilgan  qiymatlaridan 
tashqari boshqa koʻproq jihatlar ham bordir. Masalan, tasavvur qiling, “yoshlar” 
yuqoridagilardan  foydalanishlari  mumkin.  Ular  bir  sinfning  oʻzida  olti  yosh 
boladek, boshqasida oʻn olti yosh yoki undanda katta boladek tutishlari mumkin. 
Ular  boy  yoki  kambagʻal  yoki  qandaydir  boshqacha  iqtisodiy  sharoitda 

---

82 
 
boʻlishlari  mumkin.  Ular  turli  etnik  qatlamlardan  kelib  chiqqan  boʻlishlari 
mumkin. Ularning birinchi tillari ingliz tili yoki boshqa til boʻlishi mumkin. Bu 
yerda barcha turdagi ehtimolliklar mavjud. Lekin muayyan turdagi talabalar kim 
boʻlishidan  qat’i  nazar  ular  inson  boʻlishda  imkoniyatlari  bor:  iqtidorlar  va 
shaxsiy  xususiyatlar  oxirigacha  ehtimol  amalga  oshirilmagandir,    rahbar  va 
mutaxassislarning  yoki  boshqalarning  tarafdorlarining  jamiyatdagi  ishtirokini 
oshirish.  Oʻqituvchining  ishi  –  aslida  Oʻqituvching  majburiyatlaridir,  va  unga 
oʻziga xos boʻlgan yoshlarning imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish kiradi. 
1
 
Abu Rayxon Beruniy ta’lim va tarbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, 
inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma’noda insonparvarlik 
va  insonshunoslik  zamirida  yaratilgan.  Bilim  va  tarbiyaning  tabiatga  uygunlik 
tamoyillarini  mutafakkirning  barcha  asarlarida  kuzatish  mumkin.  U  insonni 
tabiatning bir qismi deb ta’kidlaydi.  
Beruniy  ta’lim  jarayonining  mohiyatiga  chuqur  kirib  borib,  bolalarning 
yosh xususiyatlarini hisobga olish asosida qurilgan  oʻqitish samarali boʻlishini 
uqtiradi. Beruniy pedagog ijodida inson va uning baxt–saodati, ta’lim–tarbiyasi, 
kamoloti  bosh  masala  boʻlgan.  Oʻrta  asrda  yashab,  ijod  etgan  donishmand, 
tabobat  ilmining  doxiysi  Abu  Ali  ibn  Sino  inson  ruhiyati,  tana  va  kalbning 
birligi,  inson  organizmining  tuzilishi,  undagi  nerv  faoliyati  va  ularning 
tarmoklanishi,  holatlari  haqidagi  qimmatli  ma’lumotlari  hozirga  qadar 
tibbiyotning  muhim  negizini  tashkil  etadi.  Abu  Ali  ibn  Sinoning  fikricha: 
―...Oʻqituvchi  matonatli,  sof  vijdonli,  rostgoʻy  va  bolani  tarbiyalash 
metodlarini,  ahloq  qoidalarini  yaxshi  biladigan  odam  boʻlmogʻi  lozim. 
Oʻqituvchi  oʻquvchining  butun  ichki  va  tashki  dunyosini  oʻrganib,  uning  aql 
qatlamlariga kira olmogʻi lozim. 
Yusuf  Xos  Xojib  ijodining  bosh  masalalaridan  biri  -  komil  insonni 
tarbiyalashdir.  U  oʻz  asarlarida  eng  komil,  jamiyatning  oʻsha  davrdagi 
talablariga  javob  bera  oladigan  insonni  qanday  tasavvur  qilgan  boʻlsa,  shu 
asosda  u  oʻz  tamoyillarini  izchil  bayon  etadi.  «Qutadgʻu  bilig»  («Saodatga 
                                                 
Kelvin Seifert Educational Psychology 2009, 8-bet. 
 

---

83 
 
yoʻllovchi  bilim»)  asari  ta’lim  va  tarbiya,  ma’naviy  kamolotning  yoʻl– 
yoʻriqlarini,  usullarini,  chora-tadbirlarini  oʻzida  mujassamlashtirgan,  ahloq  va 
odobga  doir  ma’naviy  manbadir.  Abduraxmon  Jomiyning  «Bahoriston», 
«Xirandnomai Iskandari», «Tuhfat-ul-axror» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, 
ta’lim-tarbiya,  kasb-  xunar  oʻrganish,  inson  ijobiy  fazilatlari  haqidagi  fikrlari 
ifodalangan.  Ta’lim  va  tarbiya  jarayonida  tarbiyachi  va  oʻqituvchi  shaxsi  eng 
muhim  omil  boʻlganligi  tufayli  Nasriddin  Tusiy  ―Oʻqituvchilarni  tarbiyalash 
toʻgʻrisida degan  asarida  shunday  ifodalaydi:  ―Oʻqituvchi  munozaralarni olib 
borishni,  rad  etib  boʻlmaydigan  darajada  isbot  qilishni  bilishi,  oʻz  fikrlarining 
toʻgʻriligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan 
boʻlishi  lozim...  Oʻqituvchi  nutqi  hech  qachon  va  hech  qayerda  zaharxandali, 
qoʻpol  yoki  qattiq  boʻlishi  mumkin  emas.  Dars  paytida  oʻqituvchi  oʻzini  tuta 
olmasligi ishni buzishi mumkin....  
Alisher Navoiyning «Xazoyin-ul-maoniy», «Maxbub-ul-qulub» va boshqa 
shu singari asarlarida etuk, barkamol insonning ahloqi, ma’naviyati, oʻzgalarga 
munosabati, iste’dodi va qobiliyati toʻgʻrisida qimmatli mulohaza lar yuritilgan. 
Ana  shu  psixologik  mezonlar  ijtimoiy  adolatning  karor  topishi  uchun  muhim 
ahamiyatga  ega  ekani  ta’kidlangan.  SHu  bilan  birga  oʻqituvchi  mexnatini 
xolisona baholab: ―Agar shogird podsholikka erishsa ham, unga (muallimga) 
qulluq qilsa arziydi‖, deydiki, bu orqali ta’lim va tarbiya jarayonidagi oʻqituvchi 
shaxsining markaziy shaxs sifatida koʻradi. Shuningdek, Navoiy asarlarida yosh 
avlodni  barkamol  inson  sifatida    shakllanishida  ota-onaning  roli,  ayollarning 
iffatliligi,  kishilarning  kamtarligi  haqidagi  fikr-mulohaza  lari  alohida  oʻrin 
egallaydi. Navoiy «Hamsa»sining har bir dostonida bukilmas iroda, qat’iyatlilik, 
itoat,  insonparvarlik  tuygʻulari,  ijodiy  hayolot,  insonning  murakkab  ichki 
kechinmalari mohirona yoritilgan. Shuningdek, bu borada Mahmud Qoshgʻariy, 
Ulugʻbek, Naqshbandiy, Ogahiy singari buyuk Sharq mutafakkirlarining yoshlar 
tarbiyasiga, oʻqituvchi, tarbiyachining jamiyatdagi oʻrni, ahloq-odob, fe’l-atvor, 
oilaviy  hayot,  shaxslararo  munosabatlarga  doir  qarashlari  ularning  asarlarida 
ravon va ixcham bayon etilganligini ta’kidlash mumkin.  
Nimani  oʻrgatishingizdan  qat’i  nazar  siz  yangi  gʻoya  va  qobiliyatlarni 
samarali  bogʻlovchi  murakkab  faoliyatlarni  loyihalash  va  instrumentlashdan 

---

84 
 
qoniqish  hosil  qilishga  tayyor  boʻlishingiz  kerak.  Musobaqalashishga  boʻlgan 
chaqiriqlar  koʻplab  oʻqituvchilarni  jalb  qiladi,  negaki  ular  bu  yerda  toʻgʻri 
mushohada yurita olishlari va san’atkorliklarini eng sodda va odatiy yoʻllar bilan 
koʻrsata  oladilar.  Sizning  talabangiz  sizning  rejalashtirish  va  boshqarish 
qobiliyatingizga  bogʻliq  boʻladi,  ular  shuni  qanday  qila  olishlarini  ba’zida 
oʻzlariga tasavvur qilsalar ham. Oʻqituvchilar gʻoyalarni qanday qilib tushunarli 
tushuntirishni,  yangi  materiallarni  togʻri  ketma-ketlikda  va  muvofiq  tempda 
berishni,  avval  bilganlari  va  yangi  oʻrganganlari  orasidagi  aloqalarni 
yoʻnaltirishni  bilishda  sizga  muhtojdirlar.  Shunga  qaramay,  bu  qobiliyatlar 
mutaxassisdan  butun  umrini  talab  etadi,  ular  hatto  boshlangʻich  oʻqituvchilar 
tomonidan muvafaqqiyatli mashq qilinishi mumkin va ular oʻqitishning darsdan 
tashqari  vaqtida  davom  ettirilib  bir  maromda  rivojlantiriladi.  Boshlanishidan 
keyin  toʻgʻri  boʻlishiga  qaramay,  oʻquv  kursining  aloqasi  va  loyihasidagi 
mahorat ishning asosiy “daromad”laridan biridir. 
Auditoriya hayotining juda murakkabligi oʻqitishni hech qachon zerikarli 
boʻlmasligini  amalda  kafolatlaydi.  Siz  hech  boʻlmaganda  biron-bir  yangi  va 
havotirga  soluvchi  jihatlarni  kutasiz  ularning  esa,  boʻlishi  shartdir.  Talaba  siz 
koʻrishingiz mumkin boʻlmagan mohiyatni sizga koʻrsatadi yoki siz shuni sizga 
koʻrsata  olishiga  ishonchiz  komil  boʻlganda  muvafaqqiyatsizlikka  uchraydi. 
Faoliyat  kutilganidan  yaxshiroq  yoki  yomonroq  yoki  faqatgina  boshqacha 
boʻlishi  mumkin.  Oldinlari  nega  muayyan  turdagi  talaba  oʻzini  oʻzi 
xohlaganidek  tutishini  va  kelajakda  talabaning  oʻzini  tutishini  yanada  foydali 
qanday  foydali  ta’sir  qilishini  oʻylash  boshlanganini  tushundingiz.  Maxsus 
maqsadli  oʻqitishni  oʻrgatishdan  soʻng,  siz  buni  avvalgi  oʻylaganlarizga 
qaraganda farqli tushunganingizni va hokazolarni bir necha marotaba tasavvur 
qildingiz.  Ish  har  doim  bir  xil  boʻlib  qolavermaydi;  u  davomli  ravishda 
rivojlanib boradi. Oʻqitishda qanchalik uzoq qolsangiz, yangiliklar bilan bogʻliq 
kasbingiz boʻladi. 
1
 
Oʻquv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari 
shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar yuzaga keladi.  
                                                 
1
 Kelvin Seifert Educational Psychology 2009   8-bet 
 

---

85 
 
Oʻquv  faoliyati  insonning  butun  hayoti  davomida  namoyon  buluvchi 
uzluksiz  jarayondir.  Rus  psixologi  A.N.Leontev  inson  faoliyatining  psixik  va 
amaliy  shakllari  mavjudligini,  bola  ongi  aynan  oʻquv  faoliyatida  oʻsishini 
ta’kidlaydi.  D.B.Elkonin  esa  oʻquv  faoliyatining  xususiyatlarini  koʻrsatib,  uni 
mohiyatiga, mazmuniga va oʻzini namoyon boʻlish shakliga koʻra ijtimoiyligini 
ta’kidlaydi.  Oʻquv  faoliyati  bu  shunday  faoliyatki,  uning  natijasida  avvalo 
oʻquvchida oʻzgarish yuz beradi. Uning mahsuli turli motivlar asosida, qurilgan 
boʻlishi darkor. Bu motivlar bevosita oʻquvchi shaxsining oʻsishi va rivojlanishi 
bilan bogʻliq boʻlishi kerak.  
Oʻquv  faoliyati  ta’lim,  oʻqish  va  oʻrganish  degan  tushunchalar  bilan 
bevosita  bogʻliqdir.  Ta’lim  oʻqituvchi  va  oʻquvchi  hamkorligidagi  oʻquv 
faoliyati,  oʻqituvchining  bilim,  koʻnikma  va  malakalarini  oʻquvchilarga 
oʻrgatish jarayonidir. Ta’lim jarayoni bevosita muayyan axborotni, harakatlarni, 
xulq-  atvorning  shakllarini  oʻzlashtirishga  qaratilgandir.  Oʻqish  va  oʻrgatish 
tushunchalari  oʻquv  faoliyati  bilan  bogʻliq  boʻlib,  ular  bilim,  koʻnikma  va 
malakalarni oʻzlashtirishga, oʻrgatishga xizmat qiladi. Oʻquv faoliyatining besh 
elementi  mavjud:  1.  Oʻquv  motivlari.  2.  Oʻquv  topshiriklari.  3.  Oʻquv 
harakatlari. 4. Oʻqituvchining nazorati. 5. Oʻqituvchining baholashi.  
D.B.Elkoninning  ta’kidlashicha,  oʻquv  faoliyatining  shakllantirilishi  bu 
faoliyat  ayrim  kishilar  bajarilishini  asta  -sekinlik  bilan  oʻquvchining  oʻziga 
oʻqituvchining  ishtirokisiz  mustaqil  bajarish  uchun  oʻtkazilishidir.  Ta’lim 
jarayoni  alohida  tashkil  etiladigan  hamda  boshqariladigan  faoliyat  boʻlib,  u 
oʻquvchilarning  oʻquv  faoliyatlarini  tashkil  etadi  va  ularni  boshqaradi.  Ta’lim 
jarayoni besh elementdan iborat: 1. Ta’limning maqsadi  - nima uchun oʻqitish 
kerak?  2.  Ta’limning  mazmuni  -  nimaga  oʻqitish  kerak?  3.  Ta’limning 
metodlari,  usullari  va  pedagogik  muloqot  yoʻllari.  4.  Ta’lim  beruvchi.  5. 
Oʻquvchi.  
Ta’lim  jarayonini  tashkil  etish:  ideal  va  amaliy  faoliyatning  u  yoki  bu 
turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur boʻlgan tashqi olamning muhim 
ahamiyatli  xossalari  xususidagi  axborotning  oʻzlashtirilishi:  -  faoliyatning  ana 
shu barcha turlari tarkib topgan  usullari  va  jarayonlarining  oʻzlashtirilishiga;  - 
maqsadga  muvofiq  keladigan  usullar  va  jarayonlarni  toʻgʻri  tanlash  va 

---

86 
 
foydalanishga  bogʻliq.     Ta’lim  jarayonining  muvaffaqiyati: 1. Motivatsiya.  2. 
Ma’lumot  usullari.  3.  Ma’lumotning  tushunarliligi.  4.  Xotira.  5.  Ma’lumotni 
qoʻllash.  Ta’lim  va  ta’lim  jarayonida  bolani  rivojlanish  muammosi  psixologik 
markaziy masalalardan biridir.  
Oʻquv  faoliyati  motivlarining  paydo  boʻlishi  va  ularni  shakllantirishga  
doir  qator  nazariyalar  ishlab  chiqilgan  boʻlib,  ulardan  biri:  1.  Aqliy  hatti-
harakatlar, bilimlar, malaka va koʻnikmalarni bosqichma- bosqich rivojlantirish 
nazariyasi  (P.Ya.Galperin).  P.Ya.Galperin  nazariyasi  boʻyicha  bilimlarni 
oʻzlashtirish jarayoni olti bosqichni boshidan kechirib, ularga: 1. Motivatsiya. 2. 
Tushuntirish. 3. Moddiy formadagi hatti-harakatlarni bajarish. 4. Baland ovozda 
hatti-harakatlar va vazifalarni bajarish. 5. Bajariladigan hatti-harakatlarni ichki 
rejada  ovoz  chiqarmay  bajarish.  6.  Faoliyatni  fikran  bajarish  kiradi.  Ushbu 
nazariyada  ta’limning  uchta  asosiy  turlari  ajratiladi:  -  birinchi  turda  -  hatti-
harakatlarni  oʻzlashtirish  xatolar  bilan  kechadi,  berilayotgan  material  yetarli 
darajada  anglanilmaydi,  ta’lim  oluvchi  ta’limning  asl  mohiyatini  tushunib 
etmaydi;  -  ikkinchi  turda  -  materialni  nisbatan  dadil  va  toʻla  tushunilishi  va 
material bilan bogʻliq tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi; - uchinchi 
tur  -  tez,  samarador  va  bexato  hatti-harakatlarni  oʻzlashtirilishini  ta’minlab 
beradi. 
 V.V.Davidov  nazariyasi.  Ushbu  nazariya  kichik  maktab  yoshidagi 
oʻquvchilarni  ilmiy  tushunchalarni  oʻzlashtirilishini  targʻib  qiladi.  Bunda 
oʻquvchilar  tomonidan  ta’lim  jarayonida  nazariy  tushunchalar  tizimini 
oʻzlashtirilishi  lozim  boʻlib,  bu  oʻz  oʻrnida  xususiydan  umumiy  bilimlarga 
oʻtilishni ta’minlaydi. Qator nazariyalar muammoli ta’lim bilan bogʻliq boʻlib, 
L.V.Zankov  va  A.M.Matyushkin  tomonidan  olib  borilgan  tadqiqotlar  ta’limda 
muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir.  
Ta’limning  psixolik  asoslari  muammosi  koʻpgina  masalalarni  qamrab 
oladi. Ta’limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga bogʻliq boʻladi. 
Avvalo oʻquvchining oʻqishga boʻlgan munosabatiga toʻxtaylik. Bu munosabat 
diqqatda, his-tuygʻularda, qiziqishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan 
yoʻlida  namoyon  boʻladi.  Ta’lim  jarayoni  avvalo  oʻquvchilar  diqqatini  yoʻlga 
solishni  talab  etadi.  Darslarda  koʻrgazmali  qurollardan,  texnik  va  EXM 

---

87 
 
vositalaridan  foydalanish  ta’lim  oluvchida  ixtiyorsiz  diqqatni  yuzaga  keltiradi. 
Ta’lim  jarayonida  ta’lim  beruvchining  vazifasi  darsda  ishlash  holatini  yuzaga 
keltirishgina  emas,  balki  oʻquvchilarning  darsda  oʻtiladigan  materialini  idrok 
etishga  tayyor  turishlarini  kuzatish  hamdir.  Dars  jarayonida  oʻquvchilarning 
diqqati oʻzgarib turadi. Oʻqitish jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va 
oʻquvchilar  diqqatini  materialning  asosiy  jihatlariga  jalb  etish  hamda  ularni 
takrorlash  kerak.  Ta’lim  jarayonining  samaradorligi  koʻp  jihatdan  oʻqituvchi 
tomonidan beriladigan koʻrsatmalarga ham bogʻliq. Oʻqituvchining roli shundan 
iboratki,  u  oʻquvchilarga  tegishli  ustanovkani  hosil  qilishi,  nimani  vaqtincha, 
nimani  umrbod  esda  olib  qolishi  kerakligini,  nimani  butunlay  esda  olib 
qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani soʻzma-soʻz esda olib 
qolishni,  nimaning  ma’nosini  oʻz  soʻzlari  bilan  aytib  berish  uchun  esda  olib 
qolish  zarurligini  koʻrsatib  oʻtishi  lozim.  Kuzatishlar  koʻrsatadiki,  bunday 
koʻrsatmalar  berilmaganda,  oʻquvchilarda  koʻpincha  notoʻgʻri  tasavvurlar 
vujudga  keladi.  Oʻqitishning  emotsionalligi  ta’limning  muvaffaqiyatliligini 
ta’minlovchi omillardan biridir. Ta’lim berish jarayoni emotsional jarayon. Agar 
oʻquvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his-tuygʻu uygʻotmasa, 
uni  oʻquvchilar  yaxshilab  esda  olib  qolmaydilar.  Gap  oʻquvchilarning  psixik 
holatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi 
kerak,  albatta.  Ulardagi  quvonchli,  optimistiq  kayfiyat  oʻquv  faoliyatini  juda 
samarali qiladi. Oʻquvchilar emotsional ruhdagi materialni durustroq oʻzlashtirib 
oladilar. 
 Oʻtkazilgan  tajribalarda  oʻquvchilar  hech  qanday  his-tuygʻu 
uygʻotmaydigan materialga qaraganda, emotsional ruhdagi materialni yaxshiroq 
eslab qolishlarini koʻrsatadi. Oʻqituvchi oʻquv jarayonining emotsional tomoni 
haqida gʻamxoʻrlik qilishi kerak. 
Bu  oʻrinda  oʻquvchi-oʻsmirlarning  oʻqishga  boʻlgan  motivatsiyasini 
uygʻotish maqsadga muvofiqdir. Hali hech qancha boʻlgani yoʻq, Barbara Fuller 
ismli  oʻqituvchi  boshlangʻich  bosqichdagi  oʻquvchilarga  umumiy  bilimni 
oʻrgatdi  va  uning    darslaridan  biri  oʻrgimchak  va  hashorotlar  haqida  edi.  U 
darsining  bir  qismi  sifatida  oʻquvchilardan  oʻzlarining  uylaridan  yoki 
xonalaridan  hashorot  va  oʻrgimchaklarni  qidirishini  buyurgan.  Ular  tirik 

---

88 
 
mavjudotlarni maktabga olib kelishdi, oʻzlarining jurnallaridagi savollarga javob 
berishdi,  soʻng  oʻzlarining  topilmalari  haqida  auditoriyaga  qisqacha  ogʻzaki 
ma’lumot  berishdi.  Baholash  halol  tarzda  boʻlgandek  tuyuldi,  lekin,  Barbara 
oʻquvchilarning  darsga  turli  xil  yoʻllar  bilan  javob  berganini  aniqladi.  Quyida 
Barbaraning talabalarni qanday javob berganini tasvirlagani keltirilgan: 
“Esimda  Joze  boshlashni  kutib  turolmadi  va  baholashni  tugashini  ham 
kutib  turolmadi.  Har  kuni  u  25  xil  turdagi  oʻrgimchak  va  hashorotlarni  olib 
keldi.  Har  kuni  u  hashorotlarning  rasmlarini  oʻzining  jurnaliga  chizdi  va  ular 
haqida  izoh  yozdi.  Oxirida  u  3-kurslar  ichida  eng  yaxshi  ogʻzaki  namoyish 
koʻrsatdi.  U  buni  “Ular  bizlardan  oshib  ketdi”  deb  atadi.  Qaniydi  men  uni 
koʻrganimda, u juda bosiq va zavqqa toʻlgan edi. 
Shundan  soʻng  hatto  uni  qiziqtirmasa  ham  hamma  narsada  eng  yaxshi 
boʻlishni  istaydigan  qiz  –  Lindsey  chiqdi.  U  ishni  ozgina  sekin  –  bir  qancha 
hashorot  va  bittagina  oʻrgimchak  olib  kelgan  holda  boshladi.  Lekin  u 
boshqalarning  nimalar  va  qanchadan  olib  kelayotganiga  koʻz  tashladi.  U 
Jozening  qancha  hashorot  olib  kelayotganini  koʻrib,  oyoqlarini  qoʻliga  olib, 
Jozening darajasiga etishishga kirishdi. U Joze olib kelganidek turli xil hashorot 
olib  kelish  oʻrniga,  koʻpdan-koʻp  bir  xil  hashorot  –  deyarli  20  ta  oʻlgan  uy 
pashshalarini olib keldi, huddi men eslaganimdek! Uning prezintatsiyasi yaxshi 
edi  –  unga  yomon  baho  qoʻyolmasdim,  lekin  u  Jozenikidek  yaratuvchan  yoki 
farosatli  emas  edi.  Oʻylashimcha  u  uning  materiallariga  nisbatan  koʻproq 
baholandi. 
U  erda  shuningdek  umidsizlanayotgan  Tobias  bor  edi.  U  ishini  zoʻrgʻa 
bajargan.  Men  uni  boshqalarning  hashorotlar  kolleksiyasini  va  jurnallarini 
koʻrayotganini  payqadim.  U  aldamayotgan  edi,  men  ishonaman.  Shunchaki  u 
ishining darajasi qanday ekanligi va yutqazmaslik uchun nima qilish kerakligini 
aniqladi.  U  aksariyat  oʻquvchilarga  nisbatan  kamroq  hashorot  olib  kelgan  edi. 
Shuningdek  u  jurnalidagi  savollarga  qisqacha  javob  bergan  edi  va  eng  qisqa 
ogʻzaki ma’lumot berdi. 
Nihoyat  Zoey.  U  ancha  shoshqaloq  edi!  Men  uni  ustidan  na  kulishni,  na 
yigʻlashni  bilmasdim.  U  topshiriqni  bajarishga  qarshilik  qilmadi, lekin  boshqa 
oʻquvchilar bilan muloqot qilishni xohladi. Shuningdek u osongina chalgʻitildi 

---

89 
 
va ishini namoyish qilayotgan vaqtda jurnalidagi ma’lumotlarni aytishni esidan 
chiqarib  qoʻydi.  Mana  uni  nima  saqlab  qoldi  –  mana  uni  yuqori  ball  olishiga 
sabab boʻldi – shuki u ishini 2 ta qiz bilan oʻzaro fikr almashib tugatdi. Qolgan 2 
ta  qiz  topshiriqni  juda  ajoyib  tayyorlagan  –  ajoyib  hashorotlar  toʻplami, 
jurnaliga  yaxshi  ma’lumotlar  yozilgan  va ogʻzaki prezintatsiyasi ham  qiziqarli 
edi. Shuning uchun Zoey ular bilan suhbat qurishga urinsa, suhbat qanday yoʻl 
bilan boʻlsa ham tugallandi. U qizlarga uning fikrini qoʻllab-quvvatlagani uchun 
rahmat aytdi. Zoey ularning yordamisiz nima qilardi, bilmadim”. 
Barbaraning  xotirasi  ma’lum  qilishicha,  oʻquvchilar  ilmiy  faoliyat  bilan 
shugʻullanishda turli xil nazariya va urinishlarni koʻrsatishdi – shaxsiy fikrlar va 
urinishlar qaysiki energiyalarini turli xil yoʻllar bilan yoʻnaltirilgan. 
1