Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 

---

69 
 
1.4. KASBIY PSIXOLOGIYANING KLASSIFIKATSIYASI 
VA ULARNI TANLASH 
1.4.1. Kasb tushunchasi – kasbiy psixologiyaning  konseptual asosidir 
 
Kasb tushunchasi - kasbshunoslikning asosiy konseptual bosh tushunchasi 
-  bu  kasb  tushunchasidar.  Kasbshunoslik  adabiyotlarida  kasb  tushunchasining 
tavsifi  juda  koʻp.  Avvalambor  bu  maxsus  tayyorgarlikni  talab  etuvchi,  inson 
doim  tajribadan  oʻtkazuvchi  va  unga  yashash  uchun  manba  boʻlib  xizmat 
qiluvchi  mashgʻulotdir.  Кasb  bir  xil  faoliyat  bilan  shugʻullanuvchi  kishilarni 
birlashtiradi. Bu faoliyat ichida ma’lum aloqalar va axloq normalari oʻrnatiladi. 
Kasb  jamiyatning  mexnatga  layoqatli  a’zolarini  ijtimoiy  tashkillashtirishning 
aloxida  shakli  boʻlib,  bunda  a’zolar  faoliyatining  umumiy  turi  va  kasbiy  ongi 
bilan birlashgan.  
B.Shouning fikri buyicha “Kasb - ♦ mutaxassislarning chetdagi odamlarga 
qarshi fitnasidir”. 
“Kasb  -  jamiyat  uchun  zarur  va  qadrli 
soha  boʻlib  bunda  asosiy  jismoniy  va  ruhiy 
kuch talab etiladi” bu kuchlar unga sarflangan  
mehnat oʻrniga yashashi va rivojlanishi uchun 
muhim  vositalar  omili  sifatida  namoyon 
boʻladi.  Bu  ta’rifni  yanada  batafsil  yoritib, 
E.A.Klimov  kasbiy  faoliyatning  sifatli  tarixiy 
rivojlanuvchi  tizim  va  shaxsning  oʻzini 
namoyon etish sohasi deb ta’riflaydi. Yana bir 
ta’rifda esa  “Jamiyat nuqtai nazaricha kasb bu 
kasbiy  masalalar,  kasbiy  faoliyat  shakllari  va  turlari,  shaxsiy  kasbiy 
xususiyatlari tizimi bulib, ular ish uchun  muhim boʻlgan natija mas’uliyatlarni 
yetkazishni  ta’minlab  berishi  kerak  boʻladi”.  Nisbatan  toʻgʻri  ta’rifni  esa 
V.G.Makushin keltiradi, “Kasb - bu shunday faoliyatki, uning yordamida shaxs 
jamiyat hayotida ishtirok etadi va uning yashashi uchun moddiy vositalar asosiy 
manbasi boʻlib xizmat qiladi”.  Mavjud ta’riflarni umumlashtirib, xulosa qilib. 
Kasb mexnat faoliyatining paydo boʻlgan shakllari boʻlib, ularni bajarish uchun 

---

70 
 
inson  albatta  ma’lum  bilimlar  va  koʻnikmalarga  maxsus  qobiliyatlar  va 
rivojlangan muhim kasbiy sifatlarga ega boʻlishlari kerak. 
“Kasb”  atamasi  kasbiy  faoliyatning  faqatgina  yuqori  statusli  turlariga 
nisbatan  ishlatiladi.  Boshqa  faoliyat  turlari  mutaxassisliklarga  yoki  ish, 
mashgʻulot  turlariga  tegishli  boʻladi.  Milliy  kasbshunoslikda  “kasb”  va 
“mutaxassislik” tushunchalari farqlanadi.  
Kasb  mutaxassislikka  koʻra  kengroq  tushuncha,  kasbiy  saloxiyatidan 
tashqari, uning muhim sifatlari - ijtimoiy - kasbiy saloxiyat, kasbiy avtonomiya, 
oʻzini nazorat qilish, guruxli mezonlar va qobiliyatlar hisoblanadi. Kasb odatda 
yaqin  mutaxassisliklar  guruxini  birlashtiradi.  Masalan,  kasb  shifokor, 
mutaxassisliklar - terapevt, pediatr, okulist, urolog, va hokazo kasb - muxandis, 
mutaxassisliklari - konstruktor, texnolog, metallurg va hokazolar. Mutaxassislik 
—  kasbiy  ta’lim,  tayyorgarlik  yoʻli  bilan  ish  jarayonidagi  maxsus  bilimlar, 
koʻnikma va malakalar kompleksi boʻlib, ular u yoki bu kasb doirasida ma’lum 
faoliyat turini bajarish uchun zaruriy hisoblanadi. Shunday qilib, mutaxassislik - 
kasb ichidagi kasbiy  faoliyat  turi  boʻlib, u shaxsiy  yutuqlarga  yoki  oʻziga xos 
vaziyatlar orqali umumiy natijalarga erishishga yoʻnaltirilgan boʻladi.  
Insoniyat rivojlanishida kasbiy faoliyat uning turlari eramizgacha Misrda 
qadimiy  Gretsiya  (Yunoniston),  Rim  imperiyasi  va  boshqa  rivojlangan 
davlatlarda  koʻzda  tutilgan.  Bugungi  kunda  mexnatning  paydo  boʻlishi  sanoat 
inqilobi davrida boshlandi. Keyingi, ilmiy-texnik rivojlanish kasblar roʻyxatini 
yangilashga va kengayishiga olib keladi AKD rasmiy ma’lumotlarida 1965 yilda 
alifbo tartibida 21741 ta kasbga va 400 mutaxassisliklarning ta’riflari keltirilgan. 
Xalqaro kasblarni tizimlash standarti boʻyicha 1988 yilda 9333 kasb roʻyxatga 
olingan.  Yagona  ta’rif  malaka  ma’lumotnomasi  7000  ga  yakin  kasb  va 
mutaxassisliklarni  birlashtiradi.  Bu  maxsus  hujjatlar  ularning  tizimli  paytidagi 
kasbiy  vaziyati  aks  ettiriladi.  Nashrdan  chiqgan  ma’lumotnomalar  esa 
korrektirovkaga  muhtoj  boʻladi,  chunki  kasblar  dunyosi  doim  oʻzgarib  turadi. 
Yangi  kasblar  paydo  boʻladi,  kasblarning      xarakteri  mexnat  mazmuni 
yangilanib  turadi,  past  malakali  mexnat  kasblari  yoʻqolib  boradi.  Kasb  nomi 
koʻpincha oʻtgan yillarda shakllangan mexnat xarakterini aks etadi.  

---

71 
 
Oʻqituvchi  sifatida  siz  shularni  qila  olishga  asos  qoʻyib,  butun  umr 
davomida oʻqishga tayyor boʻlishingiz kerak. Siz hech qachon biron-bir talabani 
hamisha  oʻqitmaysiz  albatta,  lekin  siz  ular  bilan  yetarli  darajada  tez-tez  uzoq 
ishlashingiz, xal qiluvchi xabarni  yetkazishingiz kerak: hayotda  oʻrganiladigan 
narsalar koʻp - undanda yuqori; aslida biron-bir oʻqituvchi yoki maktab butun 
hayoti davomida ta’minlay oladi. Har qanday siz oʻrgatayotgan bilim oʻlchovga 
ega  boʻlmaydi  va  samimiylik,  junbushga  keltiruvchi  va  hayron  qoldiruvchi 
manba boʻla oladi. Bu umuman hayot haqidagi va xususan talabalaringiz haqida 
gap ketganda bu optimistik sabab boʻla oladi. Oʻrganish kerakligicha tushunarli 
boʻladi  agarda  u  hech  qachon  tugamasa,  hattoki  agar  qisqa  muddatga 
yoʻnaltirilgan boʻlsa ham tezda tegishli boʻladi. 
Nimani  oʻrgatishingizdan  qat’iy  nazar  siz  yangi  gʻoya  va  qobiliyatlarni 
samarali  bogʻlovchi  murakkab  faoliyatlarni  loyihalash  va  instrumentlashdan 
qoniqish  hosil  qilishga  tayyor  boʻlishingiz  kerak.  Musobaqalashishga  boʻlgan 
chaqiriqlar  koʻplab  oʻqituvchilarni  jalb  qiladi,  negaki  ular  bu  yerda  toʻgʻri 
mushohada yurita olishlari va san’atkorliklarini eng sodda va odatiy yoʻllar bilan 
koʻrsata oladilar. Sizning talabangiz rejalashtirish va boshqarish qobiliyatingizga 
bogʻliq  boʻladi,  ular  shuni  qanday  qila  olishlarini  ba’zida  oʻzlari  tasavvur 
qilsalar  ham.  Oʻqituvchilar  gʻoyalarni  qanday  qilib  tushunarli  tushuntirishni, 
yangi  materiallarni  togʻri  ketma-ketlikda  va  muvofiq  tempda  berishni,  avval 
bilganlari  va  yangi  oʻrganganlari  orasidagi  aloqalarni  yoʻnaltirishni  bilishda 
sizga muhtojdirlar. Shunga qaramay, bu qobiliyatlar mutaxassisdan butun umrini 
talab  etadi,  ular  hatto  boshlangʻich  oʻqituvchilar  tomonidan  muvafaqqiyatli 
mashq  qilinishi  mumkin  va  ular  oʻqitishning  darsdan  tashqari  vaqtida  davom 
ettirilib  bir  maromda  rivojlantiriladi.  Boshlanishidan  keyin  toʻgʻri  boʻlishiga 
qaramay,  oʻquv  kursining  aloqasi  va  loyihasidagi  mahorat  ishning  asosiy 
“daromad”laridan biridir. 
Maxsus  maqsadli  oʻqitishni  oʻrgatishdan  soʻng,  siz  buni  avvalgi 
oʻylaganlarizga qaraganda farqli tushunganingizni bir necha marotaba tasavvur 
qildingiz. Ish har doim bir xil boʻlib qolavermaydi u davomli ravishda rivojlanib 
boradi. Oʻqitishda qanchalik uzoq qolsangiz, yangiliklar bilan bogʻliq kasbingiz 
boʻladi. 

---

72 
 
1979  yildan  buyon  Ekaterinburg  shaxrida  kasb  bilim  yurtlari  uchun 
mutaxassislar  tayyorlanadi  -  ya’ni  muxandis  -  pedagoglar  ammo  rasmiy 
ma’lumotnomalarda  bunday  kasb  yoki  mutaxassislik  mavjud  emas.  Bunday 
masalalarni  koʻp  keltirish  mumkin.  Kasbiy  faoliyatning  samaradorligi 
shartlaridan  biri  mutaxassisning  kasbiy  tayyorligi  hisoblanadi.  Kasbiy 
tayyorgarlik deganda uning  ruhiyati va jismoniy sogʻligi hamda holati, undagi 
mavjud  sifatlarning  bajarayotgan  faoliyati  talablariga  mosligi  darajasi 
tushuniladi.  
Mashxur rus psixologi K.K.Platonov mutaxassisning kasbiy tayyorligi bu 
oʻzining  muayyan  kasbiy  faoliyatini  bajarishga  qodir  va  tayyorgarlik  koʻrgan 
deb hisoblovchi va uni bajarishga intiluvchi shaxsning sub’yektiv holatidir - deb 
hisoblangan. 
Mutaxassisning 
kasbiy 
tayyorligi 
murakkab  koʻp  darajali  va  koʻrinishli 
tizimli  psixik  shaklga  ega  boʻlib,  birinchi 
navbatda  odamning  shaxsiy  koʻrinishi 
asosiy  oʻrin  egallaydi.  Shu  bilan  birga, 
kasbiy  tayyorgarlik  mutaxassisda  kerakli 
darajada jismoniy sogʻlikni kasbiy faoliyat 
uchun  zarur  boʻlgan  jismoniy  sifatlar 
shakllanganligi  va  rivojlanganligini  talab 
qiladi.Chunki  har  qanday  kasbiy  faoliyat 
insonning  qandaydir  kuch  jismoniy 
energiya sarflashini koʻzda tutadi.  
Mutaxassisning  kasbiy  tayyorgarligida  ikkita  oʻzaro  bogʻliq  boʻlgan 
tomonlarni  koʻrsatish  maqsadga  muvofiq.  Bu  oʻzaro  bogʻliqlik  tomonlar 
psixologlar M.I.Dyachenko va  A.M.Stolyarenkolar  tomonidan  ishlab  chiqilgan 
boʻlib ular quyidagilardan iborat: 
1. Shaxsning kasbiy faoliyatga salohiyatli tayyorligi quyidagilardan iborat 
boʻladi:  kasbiy  faoliyatning  psixik  asoslari,  bilim,  koʻnikma,  malakalar  kasb 
uchun muhim hisoblanadi, shaxsning sifatlari va uning munosabati, mazmun va 

---

73 
 
qadriyatlari,  afzalliklari  hamda  umuman  shaxsning  zarur  boʻlgan  kasbiy 
imkoniyatlari darajasi;  
2.  Shaxsning  kasbiy  faoliyatga  bevosita  ayni  vaqtdagi  tayyorligi. 
Mutaxassisning kasbiy tayyorligining ushbu tomoni tezkorligi, oʻzgaruvchanligi, 
xar qanday holat va sharoitda aniq masalalarni echish, mutaxassisning ruhiy va 
jismoniy  holati,  jamoadagi  ma’naviy  psixologik  muxitga  bogʻliqligi  bilan 
ifodalanadi.  
Mutaxassisning bevosita psixologik tayyorgarligi dastlabki tayyorgarlikni 
faollashtirish  natijasi  sifatida  ishtirok  etadi.  Mutaxassisning  kasbiy  faoliyatga 
dastlabki  saloxiyatli  tayyorligi  bevosita  ayni  vaqtdagi  tayyorligining  asosi 
hisoblanadi.  Shuning  uchun  mutaxassisni  oliy  oʻquv  yurtida  tayyorlash  unda 
kasbiy  faoliyat  uchun  yetarli  boʻlgan  sifatlarni  shakllantirish  lozim.    Ba’zi 
vaqtlarda  xatto  kasbiy  masalalarni  xal  etishga  yaxshi  tayyorgarlik  koʻrgan 
mutaxassis  ham  zarur  paytda  kerakli  faoliyat  uchun  tayyor  boʻlmay  qolishi 
mumkin,  ya’ni  kasbiy  xulqi  va  faoliyatini  ruhiy  boshqarish  yetarli  darajada 
boʻlmaydi.  
Bunday 
holatda 
faoliyatni 
muvaffaqiyatli  amalga  oshirib  boʻlmaydi, 
samarasiz  boʻladi.  Koʻrinib  turibdiki, 
mutaxassisning  kasbiy  tayyorligi  unda 
kasbiy  bilimdonlikni  kerakli  darajasini 
kasbiy 
maxoratini 
hamda 
uzini 
boshqarish,  oʻzini  kerakli  faoliyatga 
yoʻnaltirishga  oʻzining  kasbiy  (ma’naviy 
shaxsiy  va  jismoniy)  imkoniyatlarini  xal 
etishga  yoʻnaltira  bilish  qobiliyati 
mavjudligini 
nazarda 
tutadi. 
Mutaxassisning  kasbiy  tayyorligining 
asosiy va eng murakkab tomoni (psixologik tomoni)  - mutaxassis ruhiyatining 
kasbiy  tayyorgarligi  hisoblanadi.  Bu  mutaxassis  psixikasi  ruhiy  kuchlarining   
kasbiy   masalalarini xal etishga uzining  vazifalarini   bajarishga tayyorligi va 
yoʻnalganligi darajasidir.                                                            A.M.Stolyarenko                               

---

74 
 
Mutaxassis  ruhiyatining  kasbiy  tayyorligining  asosiy  tarkibiy  qismlari 
quyidagilardan  iborat:  -  yoʻnaltiruvchi  intellektual  bilish.  Bu  tarkibiy  qismi 
mutaxassis shaxsining bilish soxasini oʻz ichiga oladi: kasbiy idrokini, fikrlashi, 
tasavvur,  xotirasi,  diqqatini  va  ular  birgalikda  mutaxassis  shaxsining  kasbga 
intellektual tayyorligini tashkil etadi.  
Mutaxassisning  motivatsion  tayyorligining  asoslari  oʻz  kasbi 
mutaxassisligini tushuna olishi; oʻzida pozitiv munosabatni tarkib toptira olishi, 
oʻzini baholay olishi, bilish faoliyatiga qiziqishlari hisoblanadi. Oliy oʻquv yurti 
sharoitlarida mutaxassisni tayyorlashda kasbiy faoliyatga motivatsion tayyorligi 
talabalarning kasbiy va shaxsiy rivojlanishiga va ta’lim olish jarayonida  oʻzini 
rivojlantirishga  mavjud  motivatsion  doiraning  yoʻnaltirilganligida  namoyon 
boʻladi.  -  ijrochilik.    Bu  tarkibiy  qismi  kasbiy  maxoratni  (bilim,  malaka, 
koʻnikmalar)  kasbiy  xulq  odatlari  kabi  muhim  kasbiy  sifatlarning  toʻplami, 
kasbiy  qobiliyatlarni  rivojlanganlik  darajasi  va  mutaxassisning  irodaviy 
tayyorligi  uning  xulqi  va  faoliyati  davomida  oʻzini  boshqarishga  qodirligi, 
operatsional funksiyali tayyorgarlikni oʻz ichiga oladi.