Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Standartlashtirilgan testlar xolismi? 
Koʻp millatli jamiyatda bir muhim savol quyidagicha: standartlashtirilgan 
testlar  ma’lum  ijtimoiy  sinf,  irqiy  v  etnik  guruhlar  uchun  yon  bosadimi?  Bu 
savol  tuyulganidan  koʻra  ancha  murakkabroqdir,  chunki  yon  bosish  turli 
ma’nolarga ega.  Yon bosishning har kungi ma’nosi odatda ilgari kamroq ilmiy 
manbalarga  ega  boʻlgan  nochor  oʻquvchining  olishi  mumkin  boʻlgan 
standartlashtirilgan  testlar  natijasining  adolatliligidir.  Masalan,  koʻp  mehnat 
qilgan  ammo  yashaydigan  tumanidagi  yomon  maktablar  va  uyida  bilim  olish 
uchun  manbalarning  yetarli  boʻlmagani  sabab  cheklangan  ta’lim  imkoniyatiga 
ega  boʻlgan  yuqori  maktab  oʻquvchisi  Duayn  birgina  testdagi  natijasi  uchun 
maktabni  bitira  olmasligi  kerakmi.  Ta’lim  olish  uchun  manbalarning  yoʻqligi 
uning aybi emas edi va agar unga muhitni oʻzgartirish imkoni (masalan, kollejga 
borish) berilganda uning natijalari ancha yaxshilangan boʻlardi. Bu jihatdan test 
natijalari  ijtimoiy  tengsizlikni  koʻrsatadi  va  uncha  imtiyozga  ega  boʻlmagan 
oʻquvchilarni jazolashi ham mumkin, hamda meros qilib olingan qobiliyatning 
ifodasi  sifatida  notoʻgri  talqin  qilinadi.  Tadqiqotchilar  odatda  yon  bosishni 
ancha  texnik  tomondan  oʻrganadilar  va  3  ta  muhim  jihat  muhokama  qilinadi: 
predmetning  mazmuni  va  formati,  bashoratlarning  toʻgʻriligi  va  stereotip 
tahdidi.  
Predmetning mazmuni va formati: Test elementlari ba’zi guruhlar uchun 
boshqalaridan  koʻra  qiyinroq  boʻlishi  mumkin.  Ijtimoiy  sinfga  yon  bosish 
misolini  tanlovli  savolda  talabalardan  field  soʻzining  tarjimasi  soʻralganda 
koʻrish  mumkin. Talabalardan kursivda  yozilgan bosh gaplarni  oʻqish  va  field 
soʻziga mos javobni tanlash soʻralgandi (Popham 2004, p. 24): 

---

216 
 
Professionallarning bolalari field (soha ma’nosida) soʻzining bu ma’nosini 
shifokorlar,  jurnalistlar  va  huquqshunoslarda  “soha”  boʻladi  deb,  hisobchi  va 
oddiy  ishchilarda  esa  “job”  (ish)  boʻladi  deb  qabul  qilishadi,  shuning  uchun 
ularning  bolalari  field  soʻzining  bu  ma’nosini  bilishi  ehtimoldan  yiroq  (toʻgri 
javob D).  
Test  qiluvchi  kompaniyalar  bu  turdagi  mazmun  bilan  bogʻliq 
muammolarni turli sohadagi test tuzuvchilarni ishga olish va ma’lum guruhlar 
ba’zi elementlarni qiyinroq yoki osonroq deb qabul qilishini statistik  oʻrganish 
orqali kamaytirishga harakat qilishadi.   Biroq muammolar hali ham mavjud va 
SAT verbal testlarining yaqindagi analizi ma’lum qilishicha oq tanlilar osonroq 
savollarda,  Afrika-Amerikaliklar,  Ispan-Amerikaliklar  va  Osiyo-Amerikaliklar 
esa  qiyinroq  savollarda  yaxshiroq  natijalarga  erishar  ekan  (Freedle,  2002).  Bu 
tafovutlar  unchalik  katta  boʻlmagani  holda,  ular  test  natijalariga  ta’sir  qilishi 
mumkin.  Tadqiqotchilarning  fikricha,  kundalik  muloqotda  ishlatiladigan 
soʻzlarni ichiga olgan oson savollar turli madaniyatlarda turlicha ma’noga  ega 
boʻlishi  mumkin,  murakkab  soʻzlar  esa  (masalan,  vehemence,  sycophant) 
kundalik muloqotda ishlatilmaydi va bunday ma’no farqlariga ega emas.  Test 
formati  ham  test  natijalariga  ta’sir  qilishi  mumkin.  Ayollar  odatda  oson 
savollarda  yaxshi  natija  koʻrsatadilar  va  SAT  yaqinda  insho  komponentini 
qoʻshganda,  ayollarning  umumiy  verbal  SAT  natijalari  erkaklarnikidan  ancha 
yaxshilangan.