O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Participation Programme Request- 2005,11-бет. 
4
History of civilizations of Central Asia. - UNESCO Publishing, Paris, 1996.

---

74 
Geosiyosat 
nazariyasidan 
bahs 
etib 
geografik 
determinizmga 
to‗xtalishimizning boisi geosiyosatning nazariy manbalari, prinsiplari yoki 
kategoriyalari nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham deterministik shukuh 
bilan hamnafas. Geografik determinizm geosiyosat nazariyasining muhim bir 
manbasidir. Shuningdek, u dunyoni bilishga nisbatan insoniyat tafakkurining 
qadimiy ko‗rinishlaridan biri hisoblanadi. Tarix va insoniyat turmush tarziga 
geografik muhitning ta‗sir etishi borasidagi g‗oyalarning shakllanishi qadimgi 
davrlarga borib taqaladi.
Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» da zardushtiylikning Vatani – 
Aryanem Voychax (Xorazm), Bahdi (Baqtriya), Mouru (Marg‗iyona), Gava 
(Sug‗diyona) shaharlari nomma - nom zikr etilgan va ularning geografik joylashuvi 
haqida qimmatli mulohazalar berilgan. Agar zardushtiylik dinining eramizdan 
oldingi VIII - VII asrlarda Markaziy Osiyo hududida yuzaga kelganligini e‗tiborga 
olsak, bizning ajdodlarimiz ham o‗zlarining turmushlarida geografik determinizm 
elementlariga alohida munosabatda bo‗lganligiga amin bo‗lamiz.
Yozma manbalarda guvohlik berilishicha, miloddan avvalgi VIII - VI 
asrlarda O‗zbekiston hududida so‗g‗diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va 
massaget elatlari yashashgan. Zarafshon va Qashqadaryo vohasida dehqonchilik 
bilan shug‗ullanuvchi ko‗plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud 
So‗g‗diyona deb atalgan. Amudaryoning quyi oqimida yashagan o‗troq dehqon 
elatlari xorazmliklar bo‗lgan. Baqtriyaliklarning yurti Surxon vodiysi, 
Afg‗onistonning Shimoliy, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. 
Xorazm, So‗g‗diyona va Baqtriya aholisining asosiy mashg‗uloti o‗sha vaqtda 
sun‗iy sug‗orishga asoslangan dehqonchilik edi. Agar ushbu davlatlarning 
joylashgan o‗rniga e‗tibor beradigan bo‗lsak barchasida geografik omillar 
birlamchi asos talab etgan: daryo bo‗ylarida, jilg‗alar bo‗ylab, tog‗oldi vohalarida 
va shu kabilar.
Miloddan avvalgi VII asrda tashkil topgan Qadimgi Baqtriya davlati 
Markaziy Osiyo hududida Qadimgi davlatlardan biri sanaladi. Marg‗iyona,
So‗g‗diyona Baqtriyaning siyosiy va madaniy ta‗sirida bo‗lgan. Shuning uchun u 
qadimda bir - biriga qarindosh bo‗lgan elatlarning davlat birlashmasi deyilgan. 
Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari 
va O‗zbekistonga chegaradosh viloyatlar Qadimgi Baqtriya davlati ta‗sirida 
bo‗lgan. Qiziltepa, Uzunqir, Yerqo‗rg‗on va Afrosiyob o‗rnida Baqtriya va 
So‗g‗dning markaziy shaharlari joylashgan. Bu shaharlar O‗zbekiston hududida 
eng qadimgilari bo‗lib, ularning yoshi 2700 yildan kam emas.
Yana bir qadimiy davlat Xorazm hududida tashkil topgan. Bu davlat 
Xorazmdan tashqarida bo‗lgan yerlarni ham birlashtirgan. Qadimgi Xorazm 
markazlaridan biri Ko‗zaliqir shahri bo‗lgan. U qalin va mustahkam mudofaa 

---

75 
devorlari bilan o‗ralgan. Uning dehqonchilik bilan mashg‗ul bo‗lgan aholisi turli 
xil uy - qo‗rg‗onlarda va qishloqlarda yashagan. Qadimgi Xorazmda 
hunarmandchilik, binokorlik va savdo - sotiq yuksak darajada rivojlangan.
Mahalliy kulolchilik, qurolsozlik, zargarlik buyumlarining dovrug‗i o‗zga 
yurtlarga ham tarqalgan edi. Shaharlarda savdo - sotiq rivojlangan. Xorazmliklar 
mohir quruvchi, hunarmand va dehqon bo‗lganlar. Shunday qilib, miloddan 
avvalgi IX - VIII asrlarda O‗zbekiston hududida ilk temir asriga o‗tish boshlangan. 
Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda bu yerda qadimgi yirik davlatlar mavjud 
bo‗lgan. Shaharlarda hunarmandchilik, savdo taraqqiy etgan. Qadimgi Sharq 
mamlakatlari bilan madaniy aloqalar o‗rnatilgan. Qadimgi davrda O‗zbekiston 
hududida davlatchilik taraqqiyoti mahalliy aholining yuqori darajada rivojlangan 
ziroatchiligiga asoslangan edi.
Miloddan avvalgi VI asr o‗rtalarida Qadimgi Fors shohlari sulolasidan 
bo‗lgan Ahamoniylar tarkibiga jahonning barcha yirik mamlakatlari va shaharlari 
kirgan imperiya barpo etishga kirishadi. Kir II Markaziy Osiyoni bosib olishga 
harakat qilgan ilk fors hukmdori hisoblanadi. Old Osiyodan boshlangan ulkan 
saltanatni boshqarishda ular satraplik tizimi joriy qilishadi. Markaziy Osiyo esa o‗z 
navbatida uchta satraplikka bo‗linadi. Keyinchalik bu hududda Makedoniyalik 
Aleksandr o‗z hukmronligini o‗rnatadi. Bu intilishlardan maqsad shuki Markaziy 
Osiyo, Old Osiyo, Shimoliy Afrika, Yunon - Rimni Sharqdagi Xitoy va Hind bilan 
bog‗lagan.