O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

39
Artikov A.A. Shukurova Sh.T. Futbol sport turida taktik tizimlarining o’zgarishi. Uslubiy 
qo'llanma.Toshkent. 2015y. 50 bet
.
40
Artikov A.A. Shukurova Sh.T. Futbol sport turida taktik tizimlarining o’zgarishi. Uslubiy 
qo'llanma.Toshkent. 2015y. 50 bet.
 
113-rasm 
114-rasm 

---

153 
etishi rejalashtirilgan. Ammo, raqib jamoa o‘yinchilarini qarshi hujumlarini tashkil qilishga 
urinishlarida orqa chiziqqa yarim himoyachilar qaytishlari va himoyachilar bilan mudofaa chizig‘ini 
mustahkamlashlari lozim bo‘lgan. Tabiiyki, raqib jamoasining oldindan yaxshi rejalashtirilgan 
harakatlari bunday tizimning himoyachi chizig‘ini barbos etish imumkin bo‘lgan.
“Qator besh kishi” tizimi o‘z darvida ko‘pgina jamoalarni g‘oliblikka olib kelgan bo‘lsa, 50 
yilning o‘rtalarida uch kishilik himoya tizimi asta-sekinlik bilan o‘zgara boshladi. 
Birinchinavbatdahujumqatoridao‘yinolibboradigano‘yinchilardabusezilarlibo‘ldi. 
Markazda 
harakatlanuvchi markaziy hujumchilar orqaroqqa qaytib ko‘proq hujumni tashkillashtirish 
vazifasini bajarishdi. 1953 yil 25 noyabr kuni Londonda Angliya terma jamoasi Vengriya terma 
jamoasi bilan o‘rtoqlik uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 
O‘yin davomida ko‘p bora qiziqarli vaziyatlarga kelgan tomoshabinlar guvoh bo‘lishdi. 
Ayniqsa, futbol mutaxassis va jurnalistlar o‘yin tizimini o‘zgarganligiga e’tibor qaratishdi. Bunda 
Vengriya terma jamoasining markaziy hujumchisini orqaga qaytib o‘zi bilan markaziy himoyachini 
ergashtirgan holda harakatlanishi oqibatida himoyachini bo‘sh zona qoldirishga majbur qilgan. 
Qolgan hujumchilar bu vaziyatdan foydalanishi ko‘p hollarda gol bilan yakunlashga olib keldi. 
Angliya terma jamoasining himoyachilar 
bu holatga tayyor emasliklari oqibatida 
raqib jamoa hujumchilari foydalanib 6:3 
hisobida g‘alabaga erishdilar. Vengriya 
terma 
jamoasi 
birinchilar 
qatorida 
1+4+2+4 
tizimidan 
foydalandi.(115-
rasm) 
Bu tizim bo‘yicha Shvetsiyada 
bo‘lgan 1958 yilgi jahon chem-pionatida 
Braziliya terma jamoasining ishonchli 
g‘alabasi 
bilan 
yakunlandi. 
Braziliyaliklarning bu muvaffaqiyatiga 
butun jahon darhol e’tirof etgan yangi taktik tizim ko‘p jihatdan sabab bo’ldi. 
Braziliya terma jamoasining o‘yinchilari uch qator bo‘lib, ya’ni himoyachi qatoridato‘rt 
kishi, hujumqatorida to‘rt kishi va o‘rta qatorda ikki kishi o‘ynashar edi. Mudofaa qatorida 
o‘yinchilarning ko‘payganligi yangi tizimning afzalligi bo‘lib, bu hol jamoada bo‘lib harakat 
qilishning zona tizimiga o‘tish va darvozaning zabt etilish xavfi eng ko‘p zonada ishonchliroq 
straxovka 
qilish 
imkonini 
berdi. 
Ikkitamarkaziyhimoyachidanbirisalorqaroqdao‘ynab, 
sheriklarinistraxovkaqilardi. Oldinda o‘ynaydigan uch hujumchiga qarshi endi to‘rt himoyachi 
o‘ynayotgani uchun ham shu jamoa himoyalanishi mumkin bo‘ldi. Yarim himoya qatori miqdor 
jihatdan o‘zgarmadi. Oldingi q
atorda o‘y
inchilar bir oz kamayishi esa har bir hujumchining 
operativ o‘ynaydigan joyi kengayishi (Braziliya jamoasida hamma hujumchilar yuksak mahoratli 
o‘yinchilar bo‘lganligini unutmaslik kerak), hujumni rivojlanatiradigan eng muhim uchastkada 
raqiblarning bitt amarkaziy himoyachisiga qarshi ikkita hujumchi o‘ynaydigan bo‘lishi va qanot 
himoyachilarining hujumga faol qo‘shilishi hisobiga bilinmasdi. 
(116-rasm) Biz ta’rif bermoqchi bo‘lgan 
1+4+3+3 tizim ham o‘z navbatida boshqa 
tizimlarni 
yaratilishi 
singani 
1+4+2+4 
tizimidan kelib chiqqan holda murabbiylar 
tomonidan ishlab chiqilgan. Braziliya terma 
jamoasini jahon chempionatida sovrinli birinchi 
o‘rinni qo‘lga kiritishi bu tizimni dunyoga 
tanitdi. Braziliya terma jamoa navbatdagi jahon 
chempionati (1962 yili, Chilida) o‘yiniga 
anchagina o‘zgarishlar bilan kiribkeldi. Ular 
himoya qatorini o‘zgartirmay qoldirdilarda, 
115-rasm 
116-rasm 

---

154 
boshqa ikki qatorni, hujumchilardan birini o‘rtaqatorga o‘tkazib, boshqacha tuzdilar. Hujum 
harakatlarini ham, mudofaa harakatlarini ham uyushtirishda o‘rta qator muhim rol o‘ynashini 
to‘g‘ria niqlab, braziliyaliklar xuddi shu qator chizig‘ini mustahkamladilar. 
Biroq, bu tizimda himoya qatorlarning hujumchilardan ustunroq ko‘rinsa ham, uni himoya 
varianti deb qarab bo‘lmaydi, o‘rta qatorda uch o‘yinchi borligi ulardan kamida ikkitasiga faol 
qo‘shilish imkonini beradi. O‘rta qator o‘yinchilaridan qaysi biri hujumga qo’shilishini raqiblar 
oldindan bila olmasligini ham unutmaslik kerak. Bu hujum qilayotganlar harakatiga kutilmaganlik 
elementini kiritib, qarshi tomonning mudofaa uyushtirishini qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, qanot 
himoyachilari hujumga qo‘shilganda, ularni straxovka qilish imkoniyati ko’payadi. Nihoyat, bu 
tizimda markaziy himoyachilardan biri hujumda faol qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Xuddi 
ana shu afzalliklar 1+4+3+3 tizimini hozirgi futbolda ko‘p qo‘llaniladigan qilib qo’ydi. 
Butizimdajoylashtirilganfutbolchilarmaydonningbarchaqismlaridajoylashishimkoniniberdi. Hujum 
harakatlarini jamoaning oltita o‘yinchisi ishtirok etishi kuzatilsa, qolgan o‘yinchilar orqa chiziqda 
ishtirok etishgan. Shuni nazarda tutish kerakki, hujumchilar raqib jarima maydoni yonida 
harakatlanishlari bilan orqa chiziq futbolchilari maydon markazida himoyachilar yarim 
himoyachilar orasidagi masofani saqlashga harakat qilganlar. Bu esa ixtiyoriy tarzda jamoa 
o‘yinchilarini raqib maydonida to‘p bilan bo‘lgan raqib o‘yinchilariga pressing harakatlarini 
qo‘llash imkoniniberadi. Ayniqsa, raqib o‘yinchilar tomonidan qarshi hujumlarning boshlovchi 
uzun to‘p uzatishlarni himoyachilar bartaraf etishlarini bilishlarini talab qilsa, yarim himoyachilar 
esa bu hujum harakatlarni xavfsizlashtirish uchun to‘p bilan bo‘lgan raqib o‘yinchilarga qarshilik 
qilishlari kerak bo‘ladi. 
XX asrning 70 yillarida bu tizim o‘z oltin davrini boshdan kechirdi. Manashu yillari bu 
tizimda dunyoning barcha qit’alarida jamoalar foydalanishar edi. E’tirof etish kerakki, chempionlar 
kubogida uch marotaba qo‘lga kiritgan “Ayaks” jamoasi shu tizimda o‘yinlarni tashkil etgan. 
Keyinchalik, Gollandiya terma jamoasi manashu tizim asosida dunyoga “total futbol”ni taqdim etdi. 
41
Asta-sekinlik bilan bu tizim 1+4+4+2 tizimiga ko‘p jihatlari tomondan boy berishi ko‘zga 
tashlandi. Bu tizim orqali jamoa himoya harakatlariga ko‘proq urg‘u berilgan bo‘lib, yuqori 
malakali futbolchilarga ega bo‘lmasa ham jamoani o‘yinlarida taktik harakatlarni tashkil etish 
mumkin.
Hozirgi kungacha bu tizimdan foydalanishadi (Gollandiya terma jamoasi va shu 
davlatningchempinatida). Lekin, dastlabki 1+4+3+3 klassik tizimdagi futbolchilarning vazifalaridan 
farqli o’laroq mukam-mallashgan va har tomonlama hozirgi kundagi tizimlarga qolishmas-ligini 
isbotlagan. Bunga misol tariqasida, Ispaniya chempinatida ishtirok etadigan “Barselona” jamoasi bir 
necha marotaba shu tizim orqali sovrinli o‘rinlarni qo‘lga kiritgan. Bu jamoa tizimdan foydalangan 
holda maydonda to‘liq to‘p bilan nazorat qilgan holda o‘yin olib borishi hech kimga keremas. Shu 
sababdan, bu tizimda yuqori malakali futbolchilardan tashkil topgan holda qo‘llanilsa maqsadga 
muvofiq bo‘lardi.