O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Dinamik va hajmiy nasoslarning ishlash prinspi
Dinamik nasoslar o‘zidan o‘tkazayotgan suyuqlikning kinetik energiyasini orttiradi, so‘ngra bu energiyaning ko‘proq qismini bosim energiyasi (potensial energiya) ga aylantiradi. Suyuqlikka dinamik nasoslar yordamida kinetik energiya berish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchidan, nasosning ish bo‘lmasiga yoki ish g‘ildiragiga
kirishdan oldin siyraklanish hosil boMib, siyraklanish bosimi bilan ta’minlovchi idishdagi bosimlar farqi hisobiga suyuqlikning tezligi (ya’ni kinetik energiyasi) ortadi.
Ikkinchidan, ish kamerasi yoki ish g'ildiragida mexanik harakat yordamida kinetik energiya beriladi. Kurakli nasoslarda katta tezlik bilan aylanayotgan ish g‘ildiragi suyuqlikni aylanma harakat qildiradi, natijada suyuqlikning tezligi awalo aylanma tezlik hisobiga ortadi. Bundan tashqari, aylanma harakat qilayotgan suyuqlikka albatta markazdan qoshma kuch ta’sir qilib, uning markazdan qoshma tezligini oshiradi.
Shunday qilib, suyuqlikning tezligi yana ortadi. Shu usul bilan nasos berayotgan energiyani kinetik energiya ko‘rinishida qabul qiladi. Tabiiyki, markazdan qoshma kuch ta’sirida suyuqlik nasos korpusiga borib taqalishi (markazdan qoshma tezlikning kamayishi) natijasida potensial energiya (bosim) ham qisman ortadi, lekin bu nasoslarda suyuqlikka asosan kinetik energiya beriladi. Nasosdan chiqishda esa awal spiral yo‘l yoki yo'naltiruvchi apparat yordamida, so‘ngra esa diffuzor yordamida suyuqlikning kesimini oshirib boriladi. Natijada suyuqlik olgan kinetik energiyaning ko‘pchilik qismi potensial energiyaga aylanadi. Suyuqlikning qolgan kinetnk energiyasi uni inersiya bo‘yicha harakat qildiradi. Potensial energiyadan esa zaruratga qarab turli maqsadlarda foydalaniladi (masalan, so‘rilgan suyuqlikni transport qilish,boshqa biror mexanizmni gidrodvigatellar yordamida harakatga keltirish va h.
Oqimchali nasoslarda suyuqlikka nasos korpusidan katta tezlik bilan o‘tayotgan ish suyuqligi yordamida energiya beriladi. Bunda ham awal oqimchaning katta tezlik
bilan o‘tishi hisobiga hosil boMgan siyraklanish yordamida energiya beriladi. So'ngra ish bo‘lmasida ikki suyuqlikning aralashuvidan energiyasi ko‘p suyuqlik bilan energiyasi kam suyuqlik zarrachalari orasida energiya almashinuvi vujudga keladi.
Shunday qilib, so‘rilayotgan suyuqlikka, ish suyuqligi yordamida energiya beriladi.
Suyuqlikka gidravlik zarba yordamida hosil qilingan qo‘shimcha bosim hisobiga energiya berib, so‘ngra uni o‘z inersiyasi hisobiga ko‘taruvchi gidravlik taranlami hamdinamik nasoslar guruhiga kiritish mumkin. Bunday qurilmalaming tuzilishi va ishlash prinsipi haqida gidravlika bo‘limida toiiq ma’lumot berilgan.
Hajmiy nasoslarda esa nasosdan o‘tayotgan suyuqlikka potensial energiya ish bo‘lmasining o‘zida berilgani uchun dinamik nasoslardagi kabi uning chiqishida ham maxsus qurilmalar qo‘llashga hojat qolmaydi. Bu nasoslarda suyuqlikka qisman kinetik energiya ham beriladi, lekin unga berilgan energiyaning asosiy qismi potensial energiyadan iborat.Bu ish porshenli nasoslarda porshenni ilgarilama-qaytma harakat qildiruvchi kuchi yordamida avval ish bo‘lmasining hajmini oshirib, suyuqlikning so‘rilish teshigi va so‘rilish klapani orqali bo‘lmaga kiritish, so‘ngra uning hajmini kamaytirish hisobiga haydash teshigi va klapani orqali siqib chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Xuddi shu prinsip porshen rotorli nasoslarda ham qo‘llaniladi. Porshenli nasoslarda bir vaqtda bir necha porshen ishlashi mumkin. Bu holda nasos ko‘p karra harakatli yoki qisqacha ko‘p harakatli nasoslar deyiladi. (Masalan, ikki harakatli, uch harakatli, va hokazo nasoslar.) Shiberli yoki plastinkali nasoslarda esa suyuqlikka potensial energiya berish hajmi kamayib boruvchi bo‘lmada ikki tomonidan plastinkalar bilan chegaralangan hajmning awal bo'lmaning tor qismidan keng qismiga so'ngra keng qismidan tor qismiga aylanma harakat yordamida siljitish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunday harakatni porshenli nasosdagi ilgarilama-qaytma harakatga qiyoslash mumkin. Ikki plastinka bilan chegaralangan hajm bo'lmaning tor qismidan keng qismiga siljiganda so‘rish, keng qismidan tor qismiga siljiganida esa haydash prosessi vujudga keladi.
Kolovorotli, shestemyali va vintli nasoslarda esa bu ish so‘rish bo‘lmashasidagi suyuqlik bilan ikki tomonidan (shestemya tishlari, vintning bo‘rtmalari va boshqalar bilan) chegaralangan hajmni to'ldirish va katta aylanma tezlik yordamida haydash bo‘lmachasi keltirib tushirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda suyuqlik haydash boMmachasi bir shestemya yoki vintdagi chegaralangan hajmga ikkinchi shestemyaniiig tishi yoki vintdagi bo‘rtmasi siqilib kirishi natijasida siqib chiqariladi. Bo‘shagan hajm esa so‘rish bo‘lmachasida yana suyuqlikka to'ldiriladi. Dinamik va hajmiy nasoslaming barcha turlari ustida to‘liq to‘xtashga imkoniyat boMmagani uchun bu yerda ulaming eng ko‘p tarqalganlarining ishlash prinsiplari haqida ma’lumot berish bilan chegaralanamiz.
Markazdan qoshma nasoslarda suyuqlikka energiyani nasos korpusida aylanuvchi ish gildiragi kuraklari yordamida beriladi. Bunda parraklar orasidagi suyuqlik zarrachasi markazdan qoshma kuch ta’sirida nasos kamerasiga intiladi. Bunday harakat natijasida ish g'ildiragi markazida bosim kamayib, ta’minlovchi idishdagi suyuqlik so‘rish trubasi orqali ko‘tariladi va ish gildiragi kuraklari orasidan chiqib ketgan suyuqlik o‘miga yangi suyuqlik keladi. Nasos kamerasiga markazdan qoshma kuch ta’sirida suyuqlikning kelishi natijasida bosim ortib, suyuqlik nasos kamerasidan haydash trubasiga ko‘tariladi. Markazdan qoshma nasoslaming ishlashi shu prinsipga asoslangan bo‘ladi.
Markazdan qoshma nasoslaming asosiy qismlari korpus, valga o‘matilgan aylanuvchi ish g‘ildiraklari boiib, valga bir yoki bir nesha ish g'ildiragi o‘matish mumkin. Birinshi holda nasos bir g‘ildirakli yoki bir bosqichli deyiladi. Ikkinchi holda esa u ko‘p bosqichli deyiladi. Bir bosqichli markazdan qoshma nasoslar kichik bosimli
nasoslar gruppasiga taaluqli boiib, bosimni oshirish uchun valga bir necha ish gildiragi o‘matiladi. Bu holda bosim ish gildiraklari nechta boisa, taxminan shuncha ortadi.
Odatda, markazdan qoshma nasoslaming bosqichlami soni o‘n ikkitadan oshmaydi.Ish gildiragi suyuqlikning oqishi uchun kanallar hosil qiluvchi kuraklar o‘matilgan disk va qopqoqdan iborat. Kuraklar, odatda turli (oldinga etilgan, orqaga egilgan va radial) shakllarda boiadi. Markazdan qoshma nasoslarda hosil boigan bosim ish gildiragining aylanish tezligiga bogiiq. Ish gildiragi bilan korpus orasida kattagina tirqish boiib, agar korpus suyuqlik bilan toidirilmasa, gildirak aylanishidan hosil boigan siyraklanish suyuqlikni ko‘tarishga etarli boimaydi. Shuning uchun markazdan qoshma nasoslami ishga tushirishdan oldin uning korpusi suyuqlik bilan toidiriladi. Nasosni toidirishda yoki qisqa vaqtga to‘xtaganida suyuqlik oqib ketmasligi uchun so‘rish trubasining suvga botirilgan qismida klapan o‘matilgan boiadi. Markazdan qoshma nasoslaming boshqa turdagi nasoslardan asosiy ustunligi ulaming ixchamligidir. Bu nasoslarda turli inersiya kuchlarini vujudga keltiradigan ilgarilama-qaytma harakatning yo‘qligi sababli ulaming poydevori ham ixcham boiadi
Natijada nasos va unga tegishli asosning, xizmat va remont ishlarining qiymati kam boiadi.
Ikkinchidan, nasosning tez-tez buzilib turishga sabab boiadigan klapanlar va boshqa turli detallar boimaydi.
Uchinchidan, harakat bitta val orqali berilib, murakkab uzatuvchi mexanizmlarning hojati boimaydi.
Markazdan qoshma nasoslar bosim juda katta boimasa ham, sarf katta boiishi zarur boigan hollarda ishlatiladi.
Hajmiy rotorli nasoslar - shesternyali, vintli, plastinkali (shiberli) va porshenli turlariga bo`linadi. Hajmiy rotorli nasoslar o`zgaruvchan sarfli, (sarfi boshqariladigan) va o`zgarmas sarfli (sarfi boshqarilmaydigan) bo`lish mumkin . Rotorli nasoslar har xil bir jinsli suyuqliklarni uzatishda avtanom urilma sifatida, shuningdek, gidroyuritmalar tarkibida suyuqlikning harakatlantiruvchi yoki suyuqlikka kerakli energiya bosim beruvchi nasos holida va harakatlanayotgan suyuqlik orqali o`zi harakat olib energiyasini boshqa mashinalarga urilmalarga uzatuvchi gidrodvigatellar tarzida ishlatilishi mumkin. Silindrlari umumiy blokka birlashtirilgan ko`p silindrli nasoslar rotorli – porshenli nasoslar deyiladi. Porshenni harakatga keltirish usuliga arab aylanuvchi va qo`zg`almas blokli-rotorli-porshenli mashinalar mavjud. Silindrlar blok o`qiga nisbatan radial yoki aksial joylashishi mumkin. Agar blokda silindrlar radial joylashgan bo`lsa - bu nasoslar radial-porshenli deyiladi. Gidromashina blokida silindrlar, aksial joylashgan bo`lsa-aksial porshenli nasoslar bo`ladi. Ko`pchilik rotorli-porshenli mashinalarning xarakterli tomoni shundaki, ularda so`ruvchi va uzatuvchi klaponlari yo`q. Bu xususiyat nasoslardan aylanishlar sonining yuqori qiymatlarida foydalanish imkoniyatini beradi. Rotorli-porshenli mashinalarda krivoship-shatun mexanizm yo`k. Bu nasoslar gidrouzatmalarda, moy uzatishda ichki yonuv dvigatellarida yoqilg`i surkov moyi, stanok keskichlarda sovituvchi suyuqlik uzatishda ishlatiladi. Bu nasoslarning tuzilishi ishlatilishi haqida kengrok keyinroq, to`xtab o`tamiz. Shesternali nasoslar tuzilishi va xossalari Oddiy shesternali nasoslarning asosiy ish detallari ikkita bir xil shesternadan iborat (rasmga qarang). Ular o`zaro ilashgan va korpus ichiga joylashtirilgandir. Yetaklovchi shesternali va etaklanuvchi shesternadan iborat. Yetaklovchi-shesterna-harakatni dvigateldan oladi. Nasosda ikkita qopqoq bo`lib ularda yetaklovchi va yetaklanuvchi valiklar, podshipnik va salniklar bilan ta'minlangan. Nasosda ikkita teshik bo`lib, biri so`rishga ikkinchisi haydashga mo`ljallangan. Haydashga mo`ljallangan teshikcha teskari tomonda (tishlar birikayotgan tomonda) bo`ladi. So`rish teshigi esa shesternya tishchalari o`zaro ajralayotgan tomonda bo`ladi. Rasm 10. Shesternali nasos. Ishlash prinsipi quyidagicha. Shesternalar aylanayotganda tishlar so`rish bo`shlig`i (c) da bir-biridan uzoqlashadi. Natijada tishlar orasidagi chuqurchalarda suyuqlik katta tezlikda olib ketilishi sababli so`rish bo`shlig`ida siyraklanish ro`y beradi va so`rish teshigi ichiga suyuqlik keladi. Tishlar o`zaro birikkan paytida haydash bo`shlig`i (X) siqib chiqariladi, natijada haydash bo`shlig`ida bosim ortib, suyuqlik tarmoqga uzatiladi. Shesternali nasoslar hosil qilgan bosimga qarab past (10 kg/sm2 ) o`rtacha (30 kg/sm2 ) va yuqori (100 kg/sm2 ) bosimi bo`ladi. Past bosimli nasoslar mashinalarning sovitish moylash sistemalarida o`llaniladi. O`rtacha bosimlari kuch organlariga harakatni tez uzatish kerak bo`ladigan stanoklarning gidrouzatmalarida (Maslan: parmalash, jilvirlash stanoklarida) ishlatiladi. Yuqori bosimli nasoslar stanoklarning ichki organiga katta kuch uzatish lozim bo`lgan gidrouzatmalarda o`llaniladi. Plastinkali nasoslar moy va boshqa suyuqliklarni uzatishda ishlatiladi. Plastinkali nasoslardan benzonasos sifatida, metal kesuvchi stanoklarda, aviasiyada ham foydalaniladi.
Suyuqlikka gidravlik zarba yordamida hosil qilingan qo‘shimcha bosim hisobiga energiya berib, so‘ngra uni o‘z inersiyasi hisobiga ko‘taruvchi gidravlik taranlami hamdinamik nasoslar guruhiga kiritish mumkin. Bunday qurilmalaming tuzilishi va ishlash prinsipi haqida gidravlika bo‘limida toiiq ma’lumot berilgan.
Hajmiy nasoslarda esa nasosdan o‘tayotgan suyuqlikka potensial energiya ish bo‘lmasining o‘zida berilgani uchun dinamik nasoslardagi kabi uning chiqishida ham maxsus qurilmalar qo‘llashga hojat qolmaydi. Bu nasoslarda suyuqlikka qisman kinetik energiya ham beriladi, lekin unga berilgan energiyaning asosiy qismi potensial energiyadan iborat.Bu ish porshenli nasoslarda porshenni ilgarilama-qaytma harakat qildiruvchi kuchi yordamida avval ish bo‘lmasining hajmini oshirib, suyuqliknn so‘rilish teshigi va so‘rilish klapani orqali bo‘lmaga kiritish, so‘ngra uning hajmini kamaytirish hisobiga haydash teshigi va klapani orqali siqib chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Xuddi shu prinsip porshen rotorli nasoslarda ham qo‘llaniladi. Porshenli nasoslarda bir vaqtda bir necha porshen ishlashi mumkin. Bu holda nasos ko‘p karra harakatli yoki qisqacha ko‘p harakatli nasoslar deyiladi. (Masalan, ikki harakatli, uch harakatli, va hokazo nasoslar.) Shiberli yoki plastinkali nasoslarda esa suyuqlikka potensial energiya berish hajmi kamayib boruvchi bo‘lmada ikki tomonidan plastinkalar bilan chegaralangan hajmning awal bo'lmaning tor qismidan keng qismiga so'ngra keng qismidan tor qismiga aylanma harakat yordamida siljitish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunday harakatni porshenli nasosdagi ilgarilama-qaytma harakatga qiyoslash mumkin. Ikki plastinka bilan chegaralangan hajm bo'lmaning tor qismidan keng qismiga siljiganda so‘rish, keng qismidan tor qismiga siljiganida esa haydash prosessi vujudga keladi.
Kolovorotli, shestemyali va vintli nasoslarda esa bu ish so‘rish bo‘lmashasidagi suyuqlik bilan ikki tomonidan (shestemya tishlari, vintning bo‘rtmalari va boshqalar bilan) chegaralangan hajmni to'ldirish va katta aylanma tezlik yordamida haydash bo‘lmachasi keltirib tushirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda suyuqlik haydash boMmachasi bir shestemya yoki vintdagi chegaralangan hajmga ikkinchi shestemyaniiig tishi yoki vintdagi bo‘rtmasi siqilib kirishi natijasida siqib chiqariladi. Bo‘shagan hajm esa so‘rish bo‘lmachasida yana suyuqlikka to'ldiriladi. Dinamik va hajmiy nasoslaming barcha turlari ustida to‘liq to‘xtashga imkoniyat boMmagani uchun bu yerda ulaming eng ko‘p tarqalganlarining ishlash prinsiplari haqida ma’lumot berish bilan chegaralanamiz.
Markazdan qoshma nasoslarda suyuqlikka energiyani nasos korpusida aylanuvchi ish gildiragi kuraklari yordamida beriladi. Bunda parraklar orasidagi suyuqlik zarrachasi markazdan qoshma kuch ta’sirida nasos kamerasiga intiladi. Bunday harakat natijasida ish g'ildiragi markazida bosim kamayib, ta’minlovchi idishdagi suyuqlik so‘rish trubasi orqali ko‘tariladi va ish gildiragi kuraklari orasidan chiqib ketgan suyuqlik o‘miga yangi suyuqlik keladi. Nasos kamerasiga markazdan qoshma kuch ta’sirida suyuqlikning kelishi natijasida bosim ortib, suyuqlik nasos kamerasidan haydash trubasiga ko‘tariladi. Markazdan qoshma nasoslaming ishlashi shu prinsipga asoslangan bo‘ladi.
Markazdan qoshma nasoslaming asosiy qismlari korpus, valga o‘matilgan aylanuvchi ish g‘ildiraklari boiib, valga bir yoki bir nesha ish g'ildiragi o‘matish mumkin. Birinshi holda nasos bir g‘ildirakli yoki bir bosqichli deyiladi. Ikkinchi holda esa u ko‘p bosqichli deyiladi. Bir bosqichli markazdan qoshma nasoslar kichik bosimli
nasoslar gruppasiga taaluqli boiib, bosimni oshirish uchun valga bir necha ish gildiragi o‘matiladi. Bu holda bosim ish gildiraklari nechta boisa, taxminan shuncha ortadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytsak suyuqliklarni surib ma’lum masofaga va balandlikka quvurlar orqali bosim ostida haydaydigan mashinalarga gidromashinalar deyiladi. Gidromashinalarga nasoslar kiradi. Nasoslarning ko’pgina turlari mavjud. Nasoslarning ishlash printsiplari, tuzilishlari, kattaliklari va qaysi sohada ishlashiga qarab turlarga bo’linadi.
Nasoslar va gidrodvigatellar gidromashinalarning shunday turlariga kiradiki, ularda suyuqlik energiya qabul qilib oluvchi yoki energiya bilan taminlovchi ish jismi vazifasini bajaradi.Nasos deganimizda suyuqlikka energiya beruvchi mashina deb tushunishimiz lozim, ya'ni suyuqlikni suv, benzin, moylar va boshqa suyuqliklarni bir joydan ikkinchi joyga (chuqurlikdan tortish, yuqoriga ko`tarish) uzatish, ular yordamida boshqa jismlarni ko`chirish, tashish uchun ishlatiladi.