O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta mahsus ta'lim vazirligi cm. Mustafayev, O'. A. Ahmedov, M. S. Mustafayeva, M. T. Yulchiyeva

Машғулот 14
Ҳосил қилувчи тўқималар
Умумий маълумотлар
Ҳосил қилувчи тўқималар ўсимликни икки йўналишда узунасига ўсиши ва йўғонлашувини таминлайди.
Бирламчи ва иккиламчи ҳосил қилувчи тўқималар фарқланади. Иккиламчи ҳосил қилувчи тўқималар кечроқ шаклланиб, одатда доимий тўқималардан ҳосил бўлади.
Бирламчи ҳосил қилувчи тўқималар ўсимлик муртагининг шаклланиш жараёнида уруғда шаклланади ҳамда ўсимлакнинг илдиз қинида ва ўсимлик учун ўсиш конусида ҳосил бўлиб, ўсимлик умрининг охрига қадар унинг фаолияти давом этади. Пояда ўсиш конуси ташқи муҳит таъсиридан ўсиш нуқтасини ўраб турувчи махсус барглар (қипиқ) билан, илдиз учида эса илдиз қини билан ҳимояланади (илдиз қини илдиз мавзусида батафсил баён этилади).


Элодея ўсимлиги ўсиш конусидаги бирламчи ҳосил қилувчи тўқима
Амалий машғулот учун
зарур материаллар:
1. Элодея (Elodea canadensis) новдасининг учки муртаги, унинг кўндалангига кесимидан тайёрланган тайёр препарат;
2. Буғдойнинг (Triticum vulgaze) шохланиш давридаги новдасининг учки куртаги узунасига кесмасидан тайёрланган доимий микропрепарат препарат.
Топшириқ

1. 
   Микроскопда новданинг уч қисмида жойлашган ўсиш конуси ва меристеманинг фарқли белгилари билан тайёр препаратда танишинг.
   
2. 
   Тирик элодея ўсимлигининг новдаси учида жойлашган куртакда ўсиш нуқтасини игна ёрдамида устки ёпқич баргчаларидан ажратиб, микроскопда кузатинг.
   
3. 
   Тайёр препаратда буғдой новдасининг учидан жой олган ўсиш конусида мавжуд прокамбиал тўқималарига эътибор беринг.
   
4. 
   Кузатилган элодея ва буғдойнинг ўсиш конуси ва унда мавжуд меристема ҳужайралари суратини чизинг ва батафсил тавсифни ёзинг.
   

Ишнинг бориши
Бирламчи меристемани элодея (Elodea canadensis) деб номланадиган сув ўтининг новда учида жойлашган ўсиш конусида кузатамиз. Бунинг учун гемотаксимин билан бўялган тайёр препаратдан фойдаланган маъқул. Кичик объективда қаралганда кесманинг марказий қисмида катталашган учи айлана шаклидаги куртакнинг ўсиш конуси кўрилади. Эътибор билан қаралса, гумбазга ўхшаш ўсиш конуси ва унинг атрофида дўнгликлар пастдан юқори томон кичрайиб боргани кузатилади. Булар куртакда янги ҳосил бўлаётган бошланғич барглар. Юқоридан пастга томон уларнинг хажми (катталиги) катталашиб бориб, энг пасткилари ўсиш конусини ўраб турувчи баргларга айланади. Барг иқўлтиқларида биттадан дўнгча (қабариқ) мавжуд бўлиб, вақт ўтиши билан ундан куртак шаклланади. Кузатиш давомида микроскопда кўринган куртакни, унда мавжуд ўсиш конуси ва унинг ичида мавжуд дўнгликларни сурати чизилади, тавсифи батафсил ёзамиз.
Кейин катталаштириб кўрсатадиган обеъктивда ўсиш конусини кузатамиз. Унинг марказида жойлашган анча катта, қорамтир рангдаги ҳужайра ядролари кўринади. Ҳужайра пўсти ниҳоятда юпқа ва тиниқ, қуюқ цитоплазма эса бўёқ таъсирида бироз қорайганлиги туфайли мужмал кўринади. Агар препаратни ён томонга силжитилсак, ўсиш конусидан узоқлашган сари унинг ёруғлашиб бориши, ҳужайра маҳсули аниқ кўрина бошлаши ва ҳужайра ҳажми катталаша боришини кузатамиз. Ҳужайра пўсти эса аниқ кўринади. Ядронинг ҳажми ўзгармайди. Шу сабабли ядро катталашган ҳужайранинг жуда оз қисмини эгаллайди.
Мутахассислашган ҳужайралардан бундай ўзгариш ўсиш конусини ўраб турувчи баргларда аниқ кўринади. Кузатиш охирида таққослаш учун ўсиш конусининг 2-3 ҳужайрасининг ва ўсиш конуси ёнида ҳосил бўлаётган баргнинг мутахассислашган тўқима ҳужайраларини сурати чизилади, уларнинг тавсифи ёзилади (17 расм).