O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


-ma’ruza. So`z birikmasi – atov birligi sifatida



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/122
Sana07.11.2022
Hajmi1,8 Mb.
#861967
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

3-ma’ruza. So`z birikmasi – atov birligi sifatida. 
 SBning nominativ tabiati.
 
Reja: 
1.Nutqiy so`z birikmasi (SB) haqida tushuncha.
2. SB va so`z.
3. SB va ibora.
4. SB da hokim va tobe kengayuvchi va kengaytiruvchi so`z. 
 
Nutqiy so`z birikmasi (SB) haqida tushuncha
. Nutqda tushunchalarni aniqroq 
va muayyanroq ifodalash zarurati tug`iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha 
ifodalovchi so`z o`rniga nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi so`z birikmasini afzal qilib 
qo`yadi. qiyoslang: o`qimoq - tez o`qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni 
urishtirib ma‘nosini tushunish» harakati (o`qimoq) so`zidagiga nisbatan aniqroqdir. 
Chunki unga (tez) so`zi ko`maklashgan. Ko`rinadiki, so`z ham, so`z birikmasi ham 
tushuncha ifodalaydi. So`z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq 
(masalan, (o`qimoq) fe‘lida harakat tez ham, sekin ham bo`lishi mumkin), so`z 
birikmasida esa ikki tushuncha o`z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va 
muayyan harakatni («harflarni tez urishtirib, ma‘nosini tushunish») ifodalagan. 
Demak, so`z o`z ma‘noviy imkoniyatini to`laroq va ravshanroq namoyon qilishi 
uchun boshqa bir mustaqil so`zga ehtiyoj sezadi. Bu so`z uning ma‘noviy ehtiyojini 
qondirmog`i uchun ham ma‘noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo`lmog`i 
lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmani 
termoq, osmonni ushlamoq, Salim keldi, kitobni o`qimoq 
Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so`zlari ma‘noviy jihatdan 
muvofiq bo`lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. 
Ikkinchi birikuv (osmonni ushlamoq) da so`zlar grammatik shakli jihatdan mos 
bo`lsa-da, ma‘noviy tabiatlarining «beo`xshovligi» ularning birikuv hosil qilishlariga 
yo`l qo`ymaydi. Uchinchi birikuvda a‘zolar ham ma‘noviy, ham shakliy jihatdan 
muvofiqdir. Bu ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To`rtinchi birikuv 
(kitobni o`qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so`zning 


ma‘no va grammatik jihatdan tobelashuvidan tashkil topib tushuncha ifodalashga 
xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so`z tobe, ikkinchisi hokim bo`lib, ular 
tobelik va hokimlik xossalari hamda vositalariga egadir. Bu ularning ma‘noviy 
mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) 
xususiyatlaridir. Demak, nutqiy so`z birikmalari uchun quyidagi belgilarni 
ko`rsatish mumkin: 
a) birdan ortiq mustaqil so`z; 
b) a‘zolarning ma‘noviy va grammatik jihatdan mosligi; 
v) tobelik; 
d) tushuncha ifodalashi. 
So`z birikmasi bu to`rt belgisining har biri bilan o`ziga yondosh hodisalarga 
o`xshaydi ham, bir vaqtning o`zida farqlanadi ham. Masalan: Birdan ortiq mustaqil 
so`zdan tashkil topganligi bilan so`zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan u bilan 
o`xshashlik kasb etadi. Gaplar birdan ortiq mustaqil so`zning ma‘noviy va grammatik 
jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SB dan farqli o`laroq, fikr 
ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o`xshashlari munosabatiga alohida-alohida 
to`xtalish lozim bo`ladi. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish