O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

usillari.

Оksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining tenglamalarini tuzishda elektron-balans va ion-elektron (yarim reaktsiyalar) metodlaridan foydalaniladi.

1. 
   Elektron –balans metodi yordamida oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining tenglamalarini to’zrishda oksidlovchi va qaytaruvchilarni qabul qilgan va yo’qotgan elektronlar sonini aniqlash kerak. Qaytaruvchining umumiy yo’qotgan elektronlar soni, oksidlovchining umumiy qabul qilgan elektronlar soniga teng bo’lishi kerak. Mаsalan, аlyuminiyning kislorod bilan oksidlanish reaksiyasi misol bo’ladi:
   

Аl+О₂= Аl₂О₃

Reaktsiya to’zrilishidan ko’rinadiki reaktsiyadan oldin alyuminiyning oksidlanish darajasi no’lga, reaktsiyadan keyin esa +3 ga teng.Kislorodning oksidlanish darajasi esa noldan –2 gacha o’zgaradi. Оksidlanish darajasining bu o’zgarishini electron tenglamalar bilan ifodalaymiz;

Аl- 3е= Аl³⁺ 4qaytaruvchi

О₂+4е=2О^2- 3 oksidlovchi

Yo’qotilgan va qabul qilib olingan elektronlar soni teng bo’lishi uchun umumiy ko’payttruvchini aniqlaymiz va elektronlar sonini tenglab, tarkibida oksidlanish darajasini o’zgargan elementi bo’lgan molekulalarni oldiga qo’yamiz.

4Аl+3О₂=2Аl₂О₃

Ikkinchi misol fosforning nitrat kislota bilan oksidlanishi:

R+NNО₃=N₃RО₄+NО

Uchun electron tenglama yozsak:

R⁰-5е=R⁵⁺ │3│qaytaruvchi

N⁵⁺+3е=N²⁺│5│oksidlovchi

Reaktsiyadagi oksidlovchi va qaytaruvchilar oldiga topilgan sonlarni yozamiz:

3R+5NNО₃=3N₃RО₄+5NО

Reaktsiyaning o’ng va chap tomonidagi atomlar sonini xisoblash temglamaning chap tomonidan vodorod va kislorod atomlari o’zaro teng emasligini ko’rsatadi. Bu xolda tenglamaning chap tomoniga suv molekulalari yoziladi va reaktsiyaning tenglamasi quydagi ko’rinishga ega bo’ladi:

3R+5NNО₃+2N₂О=3N₃RО₄+5NО

Bazi bir xollarda metal oksidlanganda to’zr xosil bo’ladi, bunday xolda reaktsiyaga kislota molekulasidan ortiqcha miqdorda olinadi. Mаsalan :

Su+NNО₃→Su(NО₃)₂+NО+N₂О

Elektron tenglamasi:

Su⁰-2е =Su²⁺│3│qaytaruvchi

N⁵⁺+3е =N²⁺ │2│oksidlovchi

Reaktsiya tenglamasiga topilgan sonlarni quyamiz:

3Su+2NNО₃→3Su(NО₃)₂+2NО+N₂О

Tenglamaning ong qismida 8 ta, chap qismida 2 tа, yani uch molekula to’zr xosil suv molekulasi yozish kerakligini aniqlanadi va reaktsiya tenglamasi quydagi ko’rinishga ega bo’ladi:

3Su+8NNО₃=3Su(NО₃)₂+2NО+4N₂О