O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

Borning tabiatda uchrashi, olinishi, xossalari va uning birikmalarining ishlatilishi.

Bоrning tabiatda tarqalishi: bоr asоsan birikma hоlida tarqalgan bo`lib, ular qatoriga:

H₃BO₃ – borat kislota va uning tuzlari :

Na₂B₄O₇*10H₂O - bura,

Na₂H₄O₇*H₂O - kеrnеt,

H₃BO₃*4H₂O - sasоlin.,

MgHBO₃ - asharit va boshqalar kiradi.

Bura Koliforniyaning ba`zi tuz konlarida uchraydi, bo`r minerallari Janubiy Uralda, G`arbiy Qo`zog`istonning Inder ko`li yaqinida, Qavqaz va Kerch yarim orolida uchraydi.

Bоrning еr po`stlоg`idagi miqdоri 5*10^-4 at %. Ikki prоtоn ¹⁰B (19,6%) va ¹¹B (80,40%) kurinishidan ibоrat.

Toza bo`r BBr<sub>3</sub> ni kvars nayda 800-1000<sup>0</sup>C da vodorod bilan qaytarish orqali yoki bo`r galogenidlarini Volfram yoki Tantal simi yuzasida 1300⁰ Cda parchalash yo`li bilan olinadi. Bo`r oksidi Magniy bilan qaytarilganida qo`ng`ir tusli amo`rf holdagi bo`r olinadi.

3Mg + B₂O₃ →3MgO + 2B + 661.1kj

Boratlarni elektroliz qilish yo`li bilan ham bor olinadi.Bor odatdagi sharoitda faqat ftor bilan, qattiq qizdirilganda kislorod, azod, oltingugurt va boshqa metallmaslar bilan birikadi. Suyultirilgan kislotalarda bor erimaydi. Bor 1300-2000<sup>0</sup>C da nodir gaz atmosferasida ko`pchilik (ishqoriy metallardan boshqa) metallar bilan boridlar hosil qiladi.

Boridlarning umumiy formulasi Me_xB_y (bunda x va y butun sonlar,Me – metall atomi) .Boridlarda metal bog`lanish kovalent bog`lanish bilan murakkablashgan bo`ladi. Shu sababli bir metallning bir necha boridi bo`lishi mumkin. Agar boridda bor atomlarining miqdori nisbatan kam bo`lsa, borid molekulalari bir – biridan ajralgan holda mavjud bo`ladi ; bor atomlari mko`p bo`lganda esa borid molekulalari o`zaro zanjir, to`r va karkas shaklda polimerlanadi. Og`ir metallarning boridlardagi kimyoviy bog`lanishda faqat faqat elektronlargina emas balki, metall atomining d – orbitallaridagi elektronlar ham ishirok etadi. Buning natijasida juda mustahkam kimyoviy bog`lanish vujudga keladi. Shunga ko`ra, boridlar juda qattiq va qiyin suyuqlanuvchan moddalardir. XROM, TSIRKONIY, TITAN, NIOBIY VA TANTAL boridlari sanoatda reaktiv dvigatellarning qismlarini yasashda ishlatiladi. BARIY, LANTAN VA TSERIY boridlari elektron asboblar katodlari uchun kerakli materiallardir.