O'zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi аndijоn mаshinаsоzlik instituti
Download 488,2 Kb. Pdf ko'rish
|
delphi dasturlash tili yordamida sodda oyin dasturi yaratish
|
O'ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VА O`RTА MАХSUS TА’LIM VАZIRLIGI АNDIJОN MАSHINАSОZLIK INSTITUTI “АVTОMАTIKА VА ELЕKTRОTЕХNОLОGIYA” FАKULTЕTI
FАNIDАN “ Delphi dasturlash tili yordamida sodda o’yin dasturi yaratish
Tekshirdi: Holdarboyev R АNDIJОN– 2016 2
Delphi dasturlash tili yordamida sodda o’yin dasturi yaratish REJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I. NAZARIY QISM ................................................................................................. 6 1.1.
Z AMONAVIY DASTURLASH TILLARI . ................................................................. 6 1.2.
D ELPHI DASTURLASH TILI VA UNING TARIXI . .................................................... 9 1.3.
D ELPHI DASTURLASH MUHITINING ISHCHI INTERFEYSI . .................................. 11 II. ASOSIY QISM ................................................................................................. 15 2.1.
K O ’ P ISHLATILADIGAN KOMPONENTLAR BILAN TANISHISH . ........................... 15 2.2.
K OMPONENTLAR XUSUSIYATLARI VA HODISALARI BILAN TANISHISH ............. 18 III. AMALIY QISM .............................................................................................. 25 XULOSA ................................................................................................................ 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 29 ILOVA .................................................................................................................... 30 3
Mamlakatimizda ta’limga e’tibor yildan – yilga ortmoqda. Keyingi yillarda ko`plab yangi, zamonaviy kasb – hunar kollejlari, akademik litseylar qurilib ishga tushirildi, eskilari esa rekonstruktsiya qilindi. Ularning moddiy – texnika bazasi zamonaviy qurilma va asbob – uskunalar, axborot vositalari bilan jihozlandi. Prezidentimiz I.A.Karimov so’zlari bilan aytganda, “hozirgi axborot, kommunikatsiya, kompyuter texnologiyalari asrida, internet kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor bo’lib borayotgani haqida gapirib o’tirishga hojat yo’q”.
Davlat ta’lim standartlari talabalariga javob beradigan kadrlar tayyorlash uchun yangi texnika vositalaridan foydalanish lozim bo`ladi. O`qitiladigan fanlar saviyasi kadrlar saviyasiga juda kata ta’sir etadi. Darhaqiqat, Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanlay bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat… Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy bir qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim.
Yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib, ma’ruza tayyorlash va o`qitish uslubi, o`kuv jarayoniga kompyuterli o`qitish va nazorat qilish texnologiyalarini ishlab chiqish va qo`llashning tarkibiy qismi hisoblanadi.
O`qitish va nazorat qilish dasturi tarkibi quyidagicha bo`ladi: ishchi dastur, elektron o`kuv qo`llanmasi, labaratoriya va amaliy mashg`ulotlar uchun metodik materiallar va topshiriqlar, animatsiyali ma’ruzalar, videoslaydlar, test materiallari:
Birinchi kirish ma’ruzasida o`qitish va nazorat qilish dasturi mazmuni, strukturasi, elementlari va u bilan ishlash uslubi bayon qilinadi. Talabalar tavsiya qilinayotgan adabiyotlar ro`yxati, ishchi dasturi va baholash mezoni bilan tanishadi. O`qitish – nazorat qilish dasturi namoyish kilinadi.
4
Fanning aniq bir mavzusi bo`yicha ma’ruza o`qishning umumiy sxemasi quyidagicha: Mavzu nomi va savollar bir paytning o`zida ushbu mavzu bo`yicha elektron ishchi dastur fragmentlari ko`rsatilib yetkaziladi;
Alohida mavzular bo`yicha videoma’ruzalar ko`rsatib – eshittiriladi; Ma’ruza materiallari videoslaydlar yoki boshqa videomateriallar bilan birgalikda bayon qilinadi; Talabalarga zarur bo`lganda slaydlar qayta namoyish qilinadi va ma’ruzani alohida fragmentlari yana tushuntiriladi. Bitta yoki bir nechta mavzu o`tib bo`lingach, ochiq ko`rgazmali xolatda test sinovlari o`tkaziladi. Ma’ruzaning asosiy qismi – bu materiallarni savol bo`yicha videotasvir materiallari bilan birgalikda tushuntirishdan iborat. Bu o`rinda ma’ruzachini o`quv materialini tushuntirishda videomateriallarni tasvirlashni optimal uyg`unlikda olib borishi muhimdir.
Foydalanilayotgan videomateriallar turlicha bo`lishi mumkin: videoslaydlar, universal ofisli
dasturlar elementlari va vositalari. Videoslaydlar – tushuntirilayotgan mavzuni ma’ruzachi tomonidan jadval, sxema, diagramma, grafik, matematik ifoda va modellar shaklida tayyorlanadigan asosiy nazariy holatlari fragmentlaridan tashkil topadi. Ofis dasturlarining vosita va elementlari – bu turlicha matematik masalalarni yechishga mo`ljallangan protsedura, funktsiya va boshqalardan iborat.
Raqamli videomateriallardan foydalanib ma’ruza tayyorlash va o`qish, o`qituvchi – ma’ruzachini malaka darajasiga yuqori talablar qo`yadi va uning ishini jadallashtiradi. Ma’ruzachi raqamli videoslaydlardan foydalanib ma’ruza o`qishida videoslaydlarga material yig`ishi, uni ekranda namoyish qilish shaklini aniqlashi, rangli, ovozli va boshqa turdagi samarali multimedialarni kiritishi, tushuntirilayotgan material matnini videoslayd materiallari bilan optimal uzviyligini ta’minlashi asosiy elementlarning bir qismi hisoblanadi. 5
Bu o`rinda yaxlit uslubiy yondashuv mavjud emas, ma’ruzani samarali o`tishi, o`qitilayotgan fanning o`ziga xos xususiyatlari va o`qituvchining malaka darajasiga bog`liq. Raqamli videotasvir texnika vositalaridan foydalanib ma’ruza o`tishni o`ziga xos filmga qiyoslasak, ma’ruzachi – o`qituvchi film rejissyori vazifasini bajaradi. O`qituvchining ishlash sifati oshadi va ishi jadallashadi.
Odatda qo`llanilayotgan doskaga yozish, plakatlar, diaproektor uchun slaydlar va boshqa ko`rgazmali vositalardan farqli ravishda, raqamli videoslaydlar na faqat ma’ruza o`qish paytida foydalaniladi, shuningdek talabalarga elektron variantlarda berilishi, ta’lim dargohining namunaviy serveriga kiritilib masofadan o`rganilishi, ya’ni ular saqlanishi, to`ldirilishi, ko`paytirilishi ham mumkin bo`ladi.
Ba’zi mavzu va bo`limlarni tushuntirishda nafaqat kompyuterlashtirilgan, shuningdek ma’ruzachi nutqi ham kiritilgan videoma’ruzalardan foydalanish mashg`ulot sifatini oshiradi. Shuni ham e’tiborga olish lozimki, videoma’ruzalarni tayyorlash katta mehnat talab qiladi va kompyuter resurslariga yuqori talablar qo`yadi. Bundan tashqari biror bir video nutq ma’ruzachini jonli nutqi o`rnini bosa olmaydi. Shu sababli bunday ma’ruzalardan doimiy foydalanish ham maqsadga muvofiq emas. Murakkab mavzularni tushuntirishda, yoki mavzuni ba’zi qismlarini tushuntirishda videoma’ruzalardan foydalanish yaxshi samara beradi.
6
1.1. Zamonaviy dasturlash tillari. Hozirgi kunda respublikamizdagi texnika oliy o‘quv yurtlarida “Informatika va axborot texnologiyalari” yo‘nalishi va mutaxassisliklariga turli xil dasturlash tillarini o‘rgatish mo‘ljallangan. Bizga ma’lumki, dasturlash tillarining yuzdan ortiq ko‘rinishlari mavjud, lekin qo‘llanilishi ko‘lamiga qarab Delphi, Java, C++ va C# dasturlash tillari yuqori dasturlash sinfiga mansubdir. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra C++ dasturlash tili Assembler dasturlash tiliga eng yaqin bo‘lib, tezlik jihatidan 10 % ortda qolar ekan. Keyingi yillarda amaliy dasturchilarga juda ko‘p integratsion dastur tuzish muhitlari taklif etilmoqda. Bu muhitlar u yoki bu imkoniyatlari bilan bir–biridan farq qiladi. Aksariyat dasturlashtirish muhitlarining fundamental asosi C++ tiliga borib taqaladi. Ushbu kurs ishida hozirgi kunda kompyuterda berilgan funksiyalarni grafigini va har xil ko‘rinishdagi shakllarni chizish va ularni aniq koordinatalarini aniqlash, ekranni grafik rejimga o‘tkazish va undagi mavjud piksel va ranglardan foydalanish kabi vazifalarni o‘rganishga olib keladi. Hozirgi vaqtda dasturlashga bo‘lgan qarash birmuncha o‘zgargan, ya’ni dasturlar yozilishidan tashqari ilovalar loyihalanadi ham. Visual Basic yuqori darajadagi ilovalar yaratish vositasi bo‘lib odatdagi Basic dan keskin farq qiladi. Faqatgina odatdagi Basic ning operatorlari va dasturlash sintaksisiga tayanadi. Visual Basic o‘rganish uchun nisbatan sodda bo‘lishiga qaramasdan uning yordamida murakkab komppyuter dasturlarini yaratish mumkin. Basic so‘zi Beginner’s (boshlang’ich) All-purpose (universal) Symbolic (belgili) Instruction Code (buyruqlar tizimi) dan hosil bo‘lgan. Vizual so‘zi bu tilning mazkur dastur versiyasidagi dastur tuzish jarayonida ko‘plab operatsiyalar vositalar yordamida, ya’ni bevosita kodlarni yozmasdan bajarilishini anglatadi. Dasturlar tuzish sermashaqqat jarayondir, lekin Visual Basic bu ishni sezilarli darajada soddalashtiradi. Visual Basicning yana bir yutug‘i shundaki, u Microsoft 7
Office paketi dasturi va Internet resurslari bilan ishlaydi. Visual Basic bir necha versiyada ishlab chiqariladi. 1. Learning Edition (O‘quv taxriri). Bu versiya tajribasi kam (boshlovchi) dasturchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, Windows da ishlovchi dasturlar tuzish uchun zarur bo‘lgan faqat asosiy imkoniyatlar va elementlarni o‘zida jamlagan. 2. Professional Edition – (Professional kasbiy tahriri). Kompilyator dasturlari ishini tezlashtiruvchi - ActiveX qo‘shimcha komponentlarini va ma’lumotlar bazalarini boshqarishning kengaytirilgan vositalarini o‘z ichiga oladi. Bu versiya jiddiy ilovalarni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan 3. Enterprise Edition (Korxonalar uchun tahriri) ko‘pchilik foydalanuvchili ma’lumotlar bazalariga ega ilovalarni ishlab chiqishga imkon beradi va ilovalarni dasturchilar guruhlari hamkorlikda ishlab chiqish vositalarini o‘z ichiga oladi. 4. Visual Basic for Applications (Ilovalar uchun Visual Basic). Visual Basic ning mazkur versiyasi Microsoft Office dasturi tarkibiga kiradi. Agar sizda Office ning to‘liq versiyasi yoki bu paketning istalgan komponenti bo‘lsa, u holda sizda Visual Basic ning ilovalar uchun versiyasi ham bor bo‘ladi. Java dasturlash tili birinchi bo‘lib 1991 yili Sun Microsystems tomonidan ishlab tadqiq etilgan. O‘sha yillarda Java faqat elektron qurilmalar – televizor, video magnitafon, non isitish qurilmasi va shu kabilarga dasturlar yozish uchun foydalanilgan. O‘sha vaqtlarda Java ning maqsadlari uning ixcham, tezkor, samarali, oson va keng miqyosdagi elektron qurilmalarga moslashuvchan dasturlash tili etib yaratish bo‘lgan. Xuddi shu maqsadlar Javani World Wide Web da ishlay oladigan, umumiy maqsadlarga yo‘naltirilgan xamda barcha platformalarda ishlay oladigan ideal dasturlash tili bo‘lib shakllanishiga asos bo‘lgan. Java tilidan Sun (Oak nomi ostida) tomonidan ko‘pgina loyixalar yaratishda foydalanilgan, lekin u ko‘pchilikning nazariga 1994 yilda Hot-Java bilan birlashmaguniga qadar tushmadi. Oradan bir qancha vaqt o‘tib Netscape o‘zining brauzeriga Hot-Java ning barcha imkoniyatlarini qo‘shib olganidan so‘ng Java ga bo‘lgan qiziqish anchagina ortdi.
8
Java Applet larini ishlatish va ularni ko‘rish uchun sizga biror bir Java- enabled brauzer kerak bo‘ladi. Shuni xam aytish joizki Netscape 2.0 va undan yuqori versiyalari Internet Explorer 3.0 yoki undan yuqori versiyalari orqali siz bemalol Java Applet larni ishlatib ko‘rishingiz mumkin. Siz yana Sun ning o‘zi tomonidan ishlab chiqilgan Hot-Java brauzerini xam Appletlarni ko‘rishda ishlatishingiz mumkin. Lekin Java ning yuqoriroq versiyalarida yozilgan Applet larni o‘zidan oldingi versiyadagi Hot-Java brauzerlar orqali ko‘rish imkoniyati mavjud emas.
9
Delphi tili 1969 yili N.Virt tomonidan yaratilib mashhur olim Blez Delphi nomi bilan ataldi. Bu til N.Virtning o’ylashi bo’yicha programmalashning zamonaviy texnologiyasiga va uslubiga, strukturali programmalash nazariyasiga asoslangan va boshqa programmalash tillaridan muayyan yutuqqa ega til bo’lishi lozim edi. Mazkur til: Programmalashtirish konstepstiyasini va strukturasini sistemali va aniq ifodalaydi; Programma tuzishni sistemali olib borish imkonini beradi; Programma tuzish uchun boy termin va struktura sxemalariga ega; Yo’l qo’yilgan xatoliklarni tahlil qilishning yuqori darajadagi sistemasiga ega. 1981 yili Delphi tilining halqaro standarti taklif etildi va IBM PC tipidagi shaxsiy kompyuterlarda Delphi tilining Borland firmasi tomonidan ishlab chiqilgan Turbo-Delphi oiladosh tili keng qo’llanila boshlandi. Hozirda Turbo-Delphining bir qancha versiyalari yaratilib, yuqori darajadagi programmalar yaratish imkoniyatlari borgan sari kengaytirilib borilmoqda: 4.0 versiyasidan boshlab programma yozishni, taxrirlashni va natijalar olishni osonlashtirish uchun yangi integrallashgan muhit hosil qilindi; 5.5 versiyasining paydo bo’lishi bilan Turbo-Delphida ob’ektli programmalash imkoniyati paydo bo’ldi; 6.0 versiyasidan boshlab esa Delphi programmasi ichiga quyi programmalash tili bo’lmish Assembler tilida yozilgan programmalarni qo’shish holati hosil qilindi. Shu bilan bir qatorda tilning integrallashgan muhiti ham bir qator o’zgarishlarga ega bo’ldi; 7.0 versiyasidan boshlab esa Delphi dasturlash tili VCL ilovalari bilan ishlash imkoniyati paydo bo’ldi hamda ilovalarga ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash tili deb tan olindi; Delphi dasturlash tili Borland firmasidan Embaracadero Rad Studio loyihasiga aylantirilganidan so’ng, yangi FireMonkey texnologiyasi yaratildi. Shu
10
kunga qadar Embaracadero Rad Studio ning XE-XE8 versiyalari ishlab chiqarildi. Bu versiyalarning ishlab chiqarilishi bilan dasturlashda Delphining mavqei ancha ko’tarildi. Hozirda Delphi dasturlash tili yordamida Windows x32, Windows x64, iOS, iOSX, Android platformalari uchun hamda Windows 8 interfeysiga ega bo’lgan murakkab darajali dasturiy mahsulotlar yaratilmoqda.
11
Delphi dasturlash muhitining tashqi ko’rinishi Windowsda ko’rish mumkin bo’lgan boshqa dasturlash muhitlari ko’rinishidan farq qiladi. Masalan, Borland Pascal for Windows 7.0, Borland C++ 4.0, Word for Windows, Program Manager – bularning barchasi MDI dasturlari hisoblanadi va Delphiga o’xshamaydi. MDI (Multiple Document Interface) – bitta asosiy oynaning ichida bir nechta quyi tipdagi oynalarni boshqarishni bildiradi. Delphi muhiti esa, Single Document Interface (SDI) deb nomlanuvchi boshqa xususiyatga amal qiladi va alohida joylashgan bir nechta oynadan iborat. Agar siz Delphiga o’xshash SDI dasturlardan foydalansangaz, boshqa dasturlar oynalari uni yopib qo’ymasligi uchun ularni pastga tushirib qo’yish kerak. Agar boshqa dasturga o’tish zaruriyati tug’ilib qoladigan bo’lsa, Delphi dasturi bosh oynasidagi kichraytirish tugmasini bosish kifoya. Delphi dasturlash muhiti oddiy usul bilan ishga tushiriladi, ya’ni, Windows da Пуск menyusidan Программы bo’limidagi Borland Delphi7 satridan Delphi 7 buyrug’i tanlanadi.
Delphining ishchi muhiti beshta oynadan iborat: Bosh oyna — Delphi 7; Formalar dizayneri (Form Designer); Dastur matni muharriri (Editor Window); 12
Komponentlar to’plami (Component Palette); Ob’ektlar inspektori (Object Inspector); Ob’ektlar ro’yxatini ko’rish oynas (Object TreeView); Yordam tizimi (On-line help). Delphining bulardan tashqari sizga dasturlash muhiti va dasturni sozlash uchun xizmat qiluvchi tizim menyusi, uskunalar chizgichi kabi boshqa vositalari ham bor. Delphida dasturchilar ko’p vaqtlarini Formalar dizayneri va Dastur matni muharriri orasida o’tish bilan o’tkazadilar. Siz dasturlashni boshlashdan oldin shu ikki muhim elementni ajrata olishingizga ishonch hosil qiling. Formalar dizayneri 1-rasmda, Dastur matni muharriri 2-rasmda keltirilgan.
13
Delphidagi Formalar dizaynerining tuzilishi shu qadar oddiyki, dasturning tashqi ko’rinishini yaratish bolalar o’yiniga o’xshab ketadi. Formalar dizayneri dastlab oddiy bo’sh oynadan iborat bo’ladi va siz uni keyinchalik komponetlar to’plamidan olingan ob’ektlar bilan to’ldirishingiz mumkin. Formalar dizaynerining muhimligiga qaramasdan, dasturchiliarning ko’p vaqtlari Dastur matni muharririda kechadi. CHunki bu yerda dasturning asosiy kodi (ish bajaruvchi qismi) yoziladi.
Bosh oynada buyruqlar menyusi, uskunalar paneli va komponentlar palitrasi joylashgan. Bosh ishchi forma yaratiluvchi ilovaning bosh oynasi hisoblanadi. Dasturiy ta’minotning dasturlash texnologiyasining uslubiy ta’minoti qisqacha ilova deb ataladi.
taxrirlash uchun mo’ljallangan. Vizual loyihalash atamalarida ob’yektlar - bu muloqot oynalari va boshqaruv elementlaridir (kiritish va chiqarish maydonlari, buyruq tugmalari va boshqalar). 14
Ob’yekt xususiyati - ob’yektning ko’rinishi va joylashishini aniqlovchi tavsiflardir. Masalan, Width va Height xususiyatlari formaning o’lchamlari (balandligi va kengligi)ni, Top va Left xususiyatlari formaning ekranda joylashgan o’rnini, caption esa sarlavha matnini beradi.
15
2.1. Ko’p ishlatiladigan komponentlar bilan tanishish.
Quyida ko’rib chiqiladigan komponentlar orqali umumiy holatda Windows va OSX operatsion tizimlari hamda iOS va Android Paltformalari uchun dasturiy mahsulotlar yaratish uchun ishlatiladi.
– TrackBar komponenti yordamida butun tipli o’zgaruvchilar qiymatlarini asta-sekinlik bilan surish orqali o’zgartirish mumkin. Bu turdagi elementdan asosan multimedia mahsulotlarida ko’p foydalaniladi. Jumladan, AudioPlayerlarda ovozni ko’tarish va pasaytirish hamda yangrayotgan kuyni orqaga qaytarish va oldinga siljitish va boshqalar. – ProgressBar komponenti vaqtga bo’glangan holda jarayonlarni bajarilishini tasvirlovchi element hisoblanadi. ProgressBar va TrackBar komponentlarini qysidir ma’noda bir xil vazifada ishlatsa bo’ladi, faqatgina TrackBar komponentining Slider (Surgich)ini o’chirib qo’yish kerak bo’ladi.
– UpDown komponenti yordamida o’zgaruvchilar va ayrim komponentlar qiymatlarini ortirish va kamaytirish mumkin. Bu component asosan butun tipli qiymatlar bilan ishlaydi lekin, haqiqiy sonli, sana va vaqt tipidagi ma’lumotlar bilan ishlashga qobiliyati mavjud.
– RichEdit komponenti ishlash prinsipi va foydalanilishi bo’yicha Standart komponentlar palitrasidagi Memo komponentiga teng kuchli element hisoblanadi. Biroq, uning yordamida bajariladigan vazifalar va imkoniyatlar bo’yicha esa RichEdit komponentining afzalliklari ko’proqdir. – ImageList komponenti rasmlar ro’yxati hisoblanadi. Undan asosan ilova menyulari uchun bir xil hajmdagi rasmlarni yuklash va saqlash uchun foydalaniladi. – DateTimePicker komponenti ilovalarga turli formatdagi sana va vaqtlarni visual rejimda kiritish imkoniyati yaratadi.
– MonthCalendar komponenti esa kalendar bilan bog’liq har qanday operatsiyalarni bajarish uchun xizmat qiluvchi element hisoblanadi. 16
– StatusBar komponenti yordamida har qanday dastur uchun holat satrini yaratish mumkin. Odatda, holat satri ilova oynasining quyi qismiga o’rnashadi. – ToolBar komponenti yordamida piktogrammali uskunalar panelini yaratish mumkin. Uskunalar paneli elementlarini yaratish uchun odatda ActionList komponentidan foydalaniladi. – CoolBar komponenti yordamida turli uskunalar panellari yaratish va uning elementlarini boshqarish mumkin bo’lgan imkoniyat yaratiladi. – MainMenu o’z dasturingizga bosh menyu qo’shish imkonini beradi. TmainMenuni formaga qo’ygan vaqtda u kichkina belgi ko’rinishini oladi. Bunday belgilarni "ko’rinmas komponent" deb atash qabul qilingan. Chunki, dastur bajarilash vaqtida ular ekranda ko’rinmaydi. Menyuni yaratish uch qadamdan iborat: 1-TMainMenuni formaga o’rnatish, 2-ob’ektlar inspektorining Items xususiyati yordamida Menyu dizaynerini chaqirish, 3-Menyu Dizaynerida menyu qismlarini kiritish. PopupMenu – asosiy menyuga analog holdagi menyu bo’lib, u bog’langan sohalar uchun ishlaydi. Mazkur menyu bir ustunda joylashgan bo’ladi hamda faqat kontekst menyu ko’rinishidagina ishlaydi. Label matnlarni ekranda namoyish qilish uchun qo’llanadi. Agar ob’ektlar inspektorining Font xususiyatiga sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosilsa Labelning shrifti, rangi, harflar rangi va o’lchamlarini o’zgartishingiz mumkin. Edit – Satr tipidagi ma’lumotlarni kiritish imkonini beruvchi maydon bo’lib, har qanday interaktiv ilovalarni yaratish juda foydali komponent hisoblanadi.
Button – dastur bajarilash vaqtida tugma bosilishi bilan biror amal bajarilishini ko’zda tutadi. Delphida hamma narsa oddiy. Buttonni formga ko’yib, 17
unga ikki marta sichqoncha tugmasini bosilsa, dastur matni muharririda tugma bosilish holatiga dastur tuzish mumkin bo’lgan oyna ochiladi. ComboBox – Ushbu component ListBox bilan bir hil ishlaydi. Lekin, uning farqi shundaki, bu component sichqoncha bilan bosilganda buyruqlar ro’yhati keyin oqib tushuvchi menyu ko’rinishida tasvirlanadi. Panel – formani turli maqsadlarda bo’lish va dizayn berish imkonini beruvchi component hisoblanadi.
18
mahsulotlar uchun ishlatiladi. TrackBar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: 1. Max – TrackBar ning maksimal qabul qiluvchi qiymati; 2. Min – TrackBar ning minimal qabul qiluvchi qiymati; 3. Position – TrackBarning mazkur vaqtdagi qiymati; 4. Orientation – xususiyati orqali TrackBar qanday holatda aks etilishini belgilanadi. trHorizontal va trVertical. 5. ThumbLength – xususiyatiga sonli qiymat berish orqali TrackBarning sliderini eni o’zgartirish mumkin. 6. TickMarks – xususiyati TrackBar qiymatlarini ko’rsatish uchun xizmat qiladi va u quyidagi qiymatlarga ega: tmBoth, tmBootomRight va tmTopLeft. 7. TickStyle – xususiyati orqali esa TrackBarda aks etuvchi belgilarni aks etishida foydalaniladigan tsNone, tsAuto va tsManual usullaridan foydalaniladi.
chiquvchi pozitsiya tanlanadi va ular quyidagicha: ptNone, ptLeft, ptRight, ptTop va ptBottom. Mazkur komponentdan foydalanishda onChange va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi. – ProgressBar jarayonni bajarilishini ko’rsatib turuvchi bo’lganligi uchun ham uning holatini to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirib bo’lmaydi. ProgressBar komponentining o’ziga xos xususiyatlar quyidagicha: 1. Max – ProgressBar ning maksimal qabul qiluvchi qiymati; 2. Min – ProgressBar ning minimal qabul qiluvchi qiymati; 3. Position – ProgressBar mazkur vaqtdagi qiymati; 4. Orientation – xususiyati orqali ProgressBar qanday holatda aks etilishini belgilanadi. pbHorizontal va pbVertical. 19
6. State – xususiyati ProgressBarning usuli bo’lib, u normal holatda, xatoik yuz berganda va jarayon to’xtatilganda jarayonning holati haqida habar beradi.
animatsion usulda namoyon bo’ladi. Mazkur komponentdan foydalanishda onChange va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi. – UpDown sonli qiymatlarni o’zgartirish maqsadida qo’llaniladi. Mazkur UpDown komponentini quyidagicha xususiyatlari mavjud:
belgilanadi. trHorizontal va trVertical. 5. Increment – xususiyatiga qadamlar soni beriladi, bu esa ortirish va kamaytirish davomida zarur qiymat hisoblanadi. Mazkur komponentdan foydalanishda onChanging, onChangingEx, onClick va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi.
– RichEdit komponentida ham Memo komponentida mavjud barcha xususiyatlar mavjud bo’lib, ular quyidagilarni tashkil etadi: 1. Lines – RichEdit maydonida aks etadigan satrlar; 2. WordWrap – agar bu xususiyat false gat eng bo’lsa ilovaning ioyna hajmidan qat’iy nazar Enter tugmasi bosilmaguncha satr yakunlanmaydi. 3. WantTabs – agar bu maydon true gat eng bo’lsa, Tab tugmasi bosilganda abzas ajratiladi. Aks holda esa, keyingi component aktivlashadi. 4. ScrollBars – xususiyati orqali sbNone, sbBoth, sbHorizontal va sbVertical qiymatlaridan biri tanlanadi. Bu esa surgichni paydo bo’lish xususiyatlaridir. 20
xech qanday ma’lumot kiritib bo’lmaydi. Chunki, u faqat o’qish rejumiga o’tkazilgan. Mazkur komponentdan foydalanishda onChange, onKeyPress, onClick va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi. – ImageList komponenti kichik piktogrammali rasmlar ro’yxatini saqlovchi component hisoblanadi. Mazkur komponentning asosiy xususiyatlari quyidagucha: 1. Width – rasmning eni (pikselda); 2. Height – rasmning bo’yi (pikselda); 3. Count – rasmlar soni; 4. AllocBy – Kattayuvchi rasmlar soni. – DateTimePicker komponentiga tahldor bo’lgan eng asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. Date
– xususiyati orqali joriy sana qabul qilish va o’rnatish mumkin; 2. DateFormat – Sanani qisqa va to’liq shakllaridan birini tanlash xususiyati;
– Sanani kirituvchi maydoni shaklini tanlash xuusiyati. Bu maydonning ikki qiymati mavjud dmComboBox va dmUpDown.
– sana va vaqtning Formati yoziladi. Odatda, bu maydon bo’sh bo’ladi. 5. Kind
– Maydonni sana yoki vaqtni ko’rsatishga o’tkazuvchi xususiyat; 6. MaxDate – Ifodalanuvchi eng maksimal sana; 7. MinDate
– Ifodalanuvchi eng minimal sana; 8. ShowCheckbox – Checkbox maydonini ko’rsatish; 9. Time
– xususiyati orqali joriy vaqtni qabul qilish va o’rnatish mumkin; Mazkur komponentdan foydalanishda onChange, onKeyPress, onClick va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi.
21
– MonthCalendar komponentiga tegishli xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. MaxDate – Ifodalanuvchi eng maksimal sana; 2. MinDate
– Ifodalanuvchi eng minimal sana; 3. Date
– xususiyati orqali joriy sana qabul qilish va o’rnatish mumkin; 4. ShowToday
– Joriy kunni ko’rsatish; 5. ShowTodayCircle– Joriy kunni belgilab ko’rsatish; 6. WeekNumbers – Haftalar tartib raqamini ko’rsatish; – StatusBar komponenti faol ilova haqida har qanday ma’lumotlarni aks etib turuvchi panel hisoblanadi. Mazkur komponent quyidagi alohida xususiyatlarga ega:
– Holat satrini tashkil etuvchi panellar kirituvchi va tahrirlovchi muharrir; 2. SimplePanel – Agar bu xususiyat True qiymatiga teng bo’lsa, yagona panel mavjudligini bildiradi;
mazkur xususiyat orqali yetkiziladi; 4. UseSystemFont – Mazkur xususiyat True qiymatiga teng bo’lsa, StatusBar uchun asosiy shrift turi bu tizimda tanlangan shriftga teng bo’ladi. Mazkur komponentdan foydalanishda onChange, onKeyPress, onClick, onDbClick, va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi. Delphining standart komponentlarining asosiy hodisa va xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar quyida keltirilgan. Bu komponentlarni o’rganayotgan vaqtda qo’l ostingizda komp’yuter bo’lgani ma’qul, chunki birvarakayiga ularning ishlash printsipi bilan ham tanishishingiz mumkin. – MainMenu komponentining asosiy xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Images – mazkur menu uchun biriktirilgan rasmlar kolleksiyasi; 22
2. Items – mazkur menyuning tarkibiy qismlari. Ularni ichma-ich yoki bir satrda joylashtirish mumkin; 3. AutoHotKeys – agar bu xususiyat Automatic qiymatiga teng bo’lsa, ilova uchun tizim uchun standart qaynoq tugmachalar aktiv holatda qoladi, aks holda ilova uchun ularni belgilash kerak bo’ladi. – Yordamchi PopupMenu menyunining deyarli barcha xususiyatlari MainMenu bir xil bo’lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Images – mazkur menu uchun biriktirilgan rasmlar kolleksiyasi; 2. Items – mazkur menyuning tarkibiy qismlari. Ularni faqat bir ustunda joylashtirish mumkin; 3. AutoHotKeys – agar bu xususiyat Automatic qiymatiga teng bo’lsa, ilova uchun tizim uchun standart qaynoq tugmachalar aktiv holatda qoladi, aks holda ilova uchun ularni belgilash kerak bo’ladi. 4. MenuAnimation – ushbu maydondan tanlangan parametrlar bo’yicha menyudan foydalanilgan animatsiya shaklida namoyon bo’ladi; 5. Aligment – menyudan foydalanilganda joylashuvini anglatadi, u uch holatda bo’lichi mumkin: Left, Center va Right. – Label komponentining asosiy xususiyatlari quyidagilarni o’z ichiga olad:
1. Caption – Label komponentining ma’lumoti ushbu xususiyatda satrli tip shaklida saqlanadi; 2. AutoSize – Ushbu xususiyat True qiymatiga teng bo’lsa, uning uzunligi Caption qiymatining uzunligiga teng bo’ladi, aks holda foydalanuvchi belgilagan parametrda bo’ladi; 3. GlowSize – mazkur xususiyat orqali satrning atrofida belgilangan qiymat miqdorida soya hosil qilish mumkin; 4. WordWrap – agar bu xususiyat True qiymatiga teng bo’lsa, ilovaning o’lchami o’zgartirilganda Label komponenti ham mos ravishda o’zgaradi.
23
TEdit – Windowsdagi standart ma’lumot kiritish oynasi bo’lib, u quyidagilar xususiyatlarni o’z ichiga oladi: 1. CharCase – ushbu maydondagi qiymatlar kiritilayotgan belgilarning registerini belgilaydi. Ular quyidagi qiymatlarda bo’lishi mumkin: ecNormal, ecUpper va ecLower; 2. Color – ushbu xususiyatdan Editning foni uchun rang tanlanadi; 3. MaxLength – Kiritilgan matnning maksimal uzunligini belgilab qo’yiladi; 4. NumbersOnly – bu xususiyat True qiymatiga teng bo’lsa, maydonga faqatgina 0-9 oralig’idagi raqamlarni kiritish mumkin bo’ladi; 5. PasswordChar – bu maydon odatiy holatda #0 qiymatiga teng bo’ladi, agar kiritilayotgan ma’lumot parol ko’rinishida bo’lishi talab etilsa, mazkur maydonga * ni kiritish kerak; – ComboBox komponenti quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: 1. Items – mazkur ro’yxat elementlarini kiritish, o’chirish va taxrirlash bo’limi; 2. Style
– mazkur maydonni uslubini belgilovchi xususiyat. Odatda, csExDropDownList, csExDropDown va
csExSimple qiymatlaridan biri tanlanadi. 3. Text – ComboBox kompoonentida nofaol holatda aks etuvchi matn. 4. Columns – Elementlar nechta usutun shaklida namoyon etishi belgilaydi; 5. DrawCount – ComboBox elementlarini umumiy soni. Mazkur komponentdan foydalanishda onChange, onKeyPress, onClick, onDbClick, va onContextPopup ko’p qo’llaniladigan hodisalar hisoblanadi. – Button komponenti quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Caption – Button komponentining ma’lumoti ushbu xususiyatda satrli tip shaklida saqlanadi;
24
2. Style – xususiyatidagi qiymatlar orqali Button komponentini ko’rinishini o’zgartirish mumkin. U quyidagi qiymatlarning birida bo’lishi mumkin: bsPushButton, bsCommandLink va bsSplitButton; 3. ModalResult – xususiyati qiymatlari orqali Modal holatda ishlatilgandagi natijani olish mumkin. Panel komponentlarining har ikkisi ham deyarli bir maqsadda ishlatilgani uchun ularning Enabled, Visible, Width, Height, Align, va Caption asosiy xususiyatlarga ega.
25
Mazkur kurs ishini bajarishdan asosiy maqsad shuki, Informatika va axborot texnologiyalari fanidan olingan bilimlarga tayangan holda ikki sonni ko’paytmasini aniqlovchi intelektual o’yin dasturini yaratishdir. Mazkur intelektual o’yinning qoidasi – kompyuter to’qqizgacha bo’lgan ikki sonni o’ylaydi, foydalanuvchi esa ularning ko’paytmasi topadi. Foydalanuvchi topgan va topolmagan ko’paytmalar hisoblanib boriladi. Agar foydalanuvchi yakunlash tugmasini bossa foydalanuvchining o’zlashtirish ko’rsatkichi ko’rsatib dastur ishini yakunlaydi. Mazkur dasturni yaratishda Edit,
Label, BitBtn
va StatusBar komponentlaridan foydalanildi. Komponentlarning tartibli joylashuvi quyidagi rasmda ko’rsatilgan.
Dasturning ko’rinishi quyidagicha: Dasturning kodi quyidagi listingda keltirilgan: var Form1: TForm1; 26
i,j,n,s,m,p:Integer; procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); begin
if StrToInt(Edit1.Text) =i*j then begin p:=StrToInt(Label8.Caption); Randomize; i:=Random(n); Randomize; j:=Random(n); Label1.Caption:=IntToStr(i); Label2.Caption:=IntToStr(j); Edit1.Text:='0'; p:=p+1; Label8.Caption:=IntToStr(p); end else
begin Edit1.Text:='0'; m:=StrToInt(Label9.Caption); m:=m+1; Label9.Caption:=IntToStr(m); end; end;
var a,b,c:Integer; f:Real; begin
a:=StrToInt(Label8.Caption); b:=StrToInt(Label9.Caption); 27
c:=a+b; if c<>0 then begin
f:=a*100 div c; ShowMessage(IntToStr(c) + ' ta savoldan ' + IntToStr(a)+' tasiga to`gri javob berildi.'+#13+'O`zlashtirish '+ FloatToStr(f) +' %ni tashkil etadi.'); end; Close(); end; procedure TForm1.FormCloseQuery(Sender: TObject; var CanClose: Boolean); begin
Button2Click(Sender); end;
procedure TForm1.FormCreate(Sender: TObject); begin
n:=10; Randomize; i:=Random(n); Randomize; j:=Random(n); Label1.Caption:=IntToStr(i); Label2.Caption:=IntToStr(j); Label8.Caption:=IntToStr(0); Label9.Caption:=IntToStr(0); end;
end. 28
Hozirgi zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalari behad rivojlangan davrga kelib, jamiyat ahlining deyarli barcha qatlami axborot kommunikatsion texnologiyalaridan keng foydalanmoqda. Shunday yo’nalishlar qatoriga muhandisslik, iqtisodiyot, statistika kabi yo’nalishlarni kiritish mumkin. Mazkur kurs ishida berilgan nazariy va amaliy topshiriqlar bilan ishlash natijasida Delphi dasturlash tilida foydalaniladigan Edit, Label, StatusBar, va BitBtn komponentlari taxlil etildi. Natijada esa, to’qqizgacha bo’lgan sonlarning ko’paytmasini topuvchi intelektual o’yin dasturi yaratildi. Mazkur dasturni yaratishda mantiqiy amallar va dasturlash texnologiyasi bo’yicha bilimlarim yanada rivojlandi. 29
1. Informatika va axborot texnologiyalari: Oliy ta`lim muassasalari talabalari uchun darslik S.S. G`ulomov, B.A. Begalov; O`z.R Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti.-T.: Fan,2010.-704 bet 2. Informatika. Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida. Darslik. Toshkent. – TDIU, 2007. 3. Alimov R, Hodiyev B. “Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari”, Т.: “Sharq”-2004. 4. Фленов М. Е. Библия Delphi. — 2-е изд. БХВ-Петербург – 2008. 5. http://www.ziyonet.uz – Ziyonet axborot resurs portali. 6.
http://moodle.andmiedu.uz – AndMI masofaviy ta’lim tizimi. 30
object Form1: TForm1 Left = 0 Top = 0 BorderIcons = [biSystemMenu, biMinimize] BorderStyle = bsSingle Caption = 'Topgan topaloq...' ClientHeight = 271 ClientWidth = 245 Color = clBtnFace Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -11 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] OldCreateOrder = False Position = poDesktopCenter OnCreate = FormCreate PixelsPerInch = 96 TextHeight = 13 object Label1: TLabel Left = 144 Top = 8 Width = 93 Height = 19 AutoSize = False Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma'
31
Font.Style = [] ParentFont = False end
object Label2: TLabel Left = 144 Top = 48 Width = 93 Height = 19 AutoSize = False Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end object Label3: TLabel Left = 8 Top = 8 Width = 88 Height = 19 Caption = 'Birinchi son:' Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end
object Label4: TLabel 32
Left = 8 Top = 48 Width = 91 Height = 19 Caption = 'Ikkinchi son:' Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end object Label6: TLabel Left = 8 Top = 143 Width = 50 Height = 19 Caption = 'To'#39'g'#39'ri:' Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end
object Label7: TLabel Left = 8 Top = 179 Width = 65 Height = 19
33
Caption = 'Noto'#39'g'#39'ri:' Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end object Label8: TLabel Left = 144 Top = 143 Width = 93 Height = 19 Alignment = taCenter AutoSize = False Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end object Label9: TLabel Left = 144 Top = 179 Width = 93 Height = 19 Alignment = taCenter AutoSize = False BiDiMode = bdLeftToRight
34
Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -16 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentBiDiMode = False ParentFont = False end object Label10: TLabel Left = 8 Top = 247 Width = 229 Height = 24 Alignment = taCenter AutoSize = False Caption = 'AndMI, MYaMT 131_14 - 2015 yil' Font.Charset = DEFAULT_CHARSET Font.Color = clWindowText Font.Height = -13 Font.Name = 'Tahoma' Font.Style = [] ParentFont = False end
object Edit1: TEdit Left = 8 Top = 79 Width = 229 Height = 21 Alignment = taRightJustify TabOrder = 0
35
Text = '0' OnKeyPress = Edit1KeyPress end
object Button1: TButton Left = 8 Top = 106 Width = 229 Height = 25 Caption = 'OK' TabOrder = 1 OnClick = Button1Click end object Button2: TButton Left = 8 Top = 216 Width = 229 Height = 25 Caption = 'Yakunlash' TabOrder = 2 OnClick = Button2Click end
end. Download 488,2 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish