O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta- maxsus ta‟lim vazir ligi buxoro muhandislik-texnologiya instituti ro‟yxatga olindi

mahalliy qarshiliklar

---

17 
deyiladi (3.1 - rasm). Truba va kanallarda ichki ishqalanish va mahalliy qarshiliklar natijasida 
yo`qotilgan bosim 
Darsi – Veysbax tenglamasi
orqali aniqlanadi: 
(3.1) 
bu yerda - ichki ishqalanish koeffitsienti; 
l
– truba uzunligi, m; - oqimning o`rtacha tezligi, 
m/s;
d
e
- 
trubaning ekvivalent diametri, m;
- suyuqlikning zichligi, kg/m
3
.
To`g‘ri va silliq trubalarda suyuqlik oqimi laminar harakatda bo`lsa, ishqalanish koeffitsienti 
trubaning g‘adir - budirligiga bog‘liq bo`lmaydi va quyidagi tenglik orqali aniqlanadi:
(3.2) 
bu yerda 
A 
– truba shaklini hisobga oluvchi koeffitsient: dumaloq trubalar uchun 
A=64
, kvadrat 
shaklidaga kanallar uchun 
A=57
;
Re
- Reynol‘ds mezoni. 
Gidravlik jihatdan silliq trubalar uchun 
Re 
ning qiymati 4.10
3
dan 10
4
gacha bo`lganda 
ishqalanish koeffitsientini 
Blazius tenglamasi
orqali aniqlash mumkin: 
(3.3) 
Turbulent oqimda ishqalanish koeffitsientininng kattaligi rejimga hamda trubaning g‘adir – 
budirligiga bog‘liq. Trubaning g‘adir – budirlirligi absolyut geometrik va nisbiy g‘adir – budirliklar 
bilan xarakterlanadi. Truba devorlaridagi g‘adir – budirliklar o`rtacha balandligining truba uzunligi 
bo`yicha o`zgarishi 
absolyut geometrik g’adir – budirlik 
deyiladi.
Truba devorlaridagi g‘adir – budirliklar balandligining ( ) trubaning ekvivalent diametriga (
d
e
) 
nisbati nisbiy g‘adir – budirlik deyiladi va bilan ifodalanadi:
(3.4) 
Turbulent rejim uchun ishqalanish koeffitsienti
ni topishda quyidagi tenglamadan 
foydalanish mumkin:
(3.5)
Mahalliy qarshiliklardagi bosimning yo`qotilishi quyidagi tenglama orqali topiladi:
(3.6) 
bu yerda 
- mahalliy qarshilik koeffitsienti (3.1 – jadvalga qarang) uning qiymati tajriba 
yo`li bilan aniqlanadi. 
3.1 – jadval.
Mahalliy qarshilik koeffitsientlari 
Mahalliy qarishilik turlari 
Mahalliy qarshilik 
koeffitsientining qiymatlari 
Trubaga kirish 
0.5 
Trubadan chiqish 
1.0 
Kran to`la ochiq bo`lganda 
0.2 
Tirsak uchun 
1.1 
Normal ventil‘ 
4.5 – 5.5 
Truba burilishi 90
0
burchak ostida bo`lsa 
0.14 
Ichki ishqalanish va mahalliy qarshiliklarni engish uchun umumiy sarf bo`lgan bosim 
quyidagiga teng:
(3.7) 
3.2. Suyuqlik harakatining Eyler differensial tenglamasi 
Oqimning istalgan nuqtasida suyuqlik harakatining tezligi va bosim orasidagi bog‘liqlikni L. 
Eylerning harakat tenglamasi yordamida ifodalash mumkin.
 
Ushbu tenglamani keltirib chiqarish uchun turg‘un harakat qilayotgan ideal suyuqlik 
oqimidan 
dV=dxdydz
hajmli elementar parallelepiped ajratib olamiz (3.1-rasm). 

---

18 
Parallelepipedga ta‘sir etuvchi og‘irlik va bosim kuchlarining koordinat o‘qlaridagi 
proeksiyalari quyidagicha bo‘ladi: 
x
o‘qiga
y
o‘qiga
z
o‘qiga
Dinamikaning asosiy prinsipiga binoan, harakatdagi elementar suyuqlik hajmiga ta‘sir etuvchi 
hamma kuchlar proeksiyalarining yig‘indisi suyuqlik massasini uning tezlanishi ko‘paytmasiga teng. 
Parallelepiped hajmidagi suyuqlik massasi: 
Agar, elementar zarracha tezligi 
w
, uning tezlanishi 
dw/d

bo‘lsa, tezlanishning koordinatlar 
o‘qidagi proeksiyalari quyidagicha bo‘ladi: 
bu yerda 
w
x
, w
y
, w
z
 – x, y, z
o‘qlardagi tezliklar. 
Koordinata o‘qlariga nisbatan tezlanishning proeksiyalari 
va
bo‘ladi. 
Suyuqlik oqimi turg‘un harakat qilayotgani sababli 
; 
;
. 
Bunda, tezlikning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi, fazoda olingan nuqta tezligining o‘zgarishini 
emas, balki suyuqlik elementar zarrachasining fazoda bir nuqtadan ikkinchisiga o‘tganda 
x, y 
va 
z
o‘qlarga mos keladigan tezlik miqdori w
x
, w
y
va w
z
larning o‘zgarishini ko‘rsatadi. Dinamikaning 
asosiy prinsipiga binoan: 
qisqartirishlardan so‘ng esa, ushbu tenglamalar sistemasini olamiz: 
(3.8) 
Bu tenglamalar sistemasi turg‘un oqimlar uchun ideal suyuqliklar harakatini ifodalovchi 
Eylerning differensial tenglamasi.