O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi f arg ‘ onadavl at universiteti

Biologiya fani bilan bog’liqligi — jismoniy tarbiya vositalarini shug’ullanuvchilar organizmiga ta’siri reaktsiyasini o’rganish, jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshqarishda anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish bilangina amalga oshirilishi mumkin.
SHuni esda saqlash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanini boshqa fanlar bilan bog’liqligi bir tomonlama bo’lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aralash fanlarga ta’sir etmay qolishi mumkin emas. Masalan, sport nazariyasi va amaliyoti psixologlar va fiziologlaming bolalar va katta yoshdagilar organizmining potentsial imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keldi.
Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy tarbiya
Jisman yetarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi.
“Har qanday mehnat - bu aqliy, jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar o’ynaydi. Miyaning faoliyati muskullaming o’zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi”, - degan edi CHe,mishevskiy.
Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft ko’rsatgani-dek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir- biri bilan uzviy bog’liq. Aqlning o’sishi va rivojlanishi o’z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.
Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli hal qilinadiki, shug’ullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashg’ulotlariga qiziqib, tashabbus ko’rsatib ijodiy yondashsalar, organizmda harakat malakalarini to’g’ri shakllanishi, funktsional qobiliyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo’ladi.
Jismoniy tarbiyada yoki sportda talanmi ochish shug’ullanuvchida umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlanganlik hamda soha bo’yicha chuqur malakaviy bilimlarga ega bo’lish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanish ko’r-ko’ronalikka yo’l qo’ymaslikni talab qiladi. Mashg’ulotga ongli munosabatda bo’lmaslik talantni so’nishiga sabab bo’ladi. Eng havflisi shug’ullanuvchida bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shug’ullanishgagina odat shakllanadi - jamiyat uchun esa boqimandalar ko’payadi.
Sport trenirovkasi sirlarini o’rganish, uni tushunish, shug’ullanuvchi mahoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat har tomonlamalilik orqaligina erishish mumkin. Jahon rekordlarini o’matish, chempionlik lavozimlari uchun kurashish, sportchidan yuqori saviya, chuqur bilim va jismoniy qobiliyatni talab qiladi. Bunga erishish uchun esa mashaqqatli mehnat, o’tkir intellekt sohibi bo’lishlik talab qilinadi.
Aqliy va jismoniy tarbiyanig o’zaro bog’liqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlarning tadqiqotlari asosida ulug’ rus tiziologi I.M. Sechenov va l.P. Pavlov tomonidan isbotlangan. “Men butunhayotim bo’yi aqliy va jismoniy mehnatni sevdim, ko’proq ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bo’lgan fikmi hal qilish uchun aqlimni qo’lim bilan bog’laganimda o’zimni juda yaxshihis qilar edim”, - deb yozgan edi ulug’ rus olimi l.P. Pavlov.
Demak, jismoniy tarbiya intelektining aqliy tarbiyasi bilan o’zaro uzviy bog’liqholda amalga oshirilishi lozim.
Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya






oldida shug’ullanuvchilaming sog’ligiga javob beribgina qolmay, uni mustahkamlashga va takomillashlirishga ham javob beradilar.
Jismoniy mashqlar bilan vrach va pedagog nazorati ostida shug’ullanilsagina, u ijobiy effekt beradi. Noto’g’ri foydalanish esa shug’ullanuvchi sog’ligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. SHuning uchun biologik xususiyatlari yoshi, jinsi, sog’ligini hisobga olish, sistemali vrach va pedagog nazorati tarbiya jarayonida yetakchi omildir.
Amalda rejasiz ishlash o’ta salbiy oqibatlarga olib keladi. Tanlangan uslubiyatlar, mashqlaming me’yori, bajarish intensivligi, yuklamaning umumiy miqdorini tanlashdagi pedagogning arzimas xatosi shug’ullanuvchi uchun o’ta qimmatga tushishi mumkin.
SHunday hollarga duch kelish mumkinki, sport natijalarini vaqtinchalik o’sishi, jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlarining ortishi, organizmda vaqtinchalik sportchi uchun sezilmaydigan patologik o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib chiqadigan yomon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obro’siga salbiy ta’sir etadi.
SIIu sababli vrach nazorati dalillarini e’tirof etish bilangina cheklanmay, asosiy e’tibor ularning tahliliga qaratilishi lozim. Nazoratni tizimli emasligi salbiy oqibatlarga olib kelishi muqarrardir.
Jismoniy tarbiyani sog’lomlashtirish bilan bog’lab olib borish printsipi vrach, pedagog va shug’ul lanuvchining kunlik muntazam muloqotini talab qiladi.
Jismoniy tarbiya printsiplari bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’liqlikni taqazo etadi. SHundagina ular ahamiyatini saqlab qoladi.
Jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog’liqligi uning yetakchi printsipidir. SHu printsipgina mamlakatimizda jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatini ifodalaydi, uning ahamiyati jamiyatimiz a’zolarini ijodiy mehnatga va Vatan mudofasiga tayyorlashdadir.
SHaxsni har tomonlama rivojlantirish printsipi ijtimoiy hayotga ishlab chiqarish va harbiy ishini amalga oshiradigan har tomonlama rivojlangan shaxsga talabni oshiradi, har tomonlama jismoniy, ma’naviy rivojlanganlami tarbiyalash mamlakat iqtisodiyoti va mudofaasini taliminlashda muhim rol o’ynaydi.
Dobokalonimiz Abu Ali ibn Sino «Jismoniy mashqlar haqida qisqacha so’zida salomatlikni saqlash rejimining asosiy omillaridan biri jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish ekanligini ta’kidlaydi. Ovqatlanish, uyqu, dam olish rejimining kun tartibidagi sistemali jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish mashg’ulotlardan keyingi o’ringa qo’yadi. Maromli, me’yoridagi erkin harakatlar - ya’ni jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish kasallikni yo’qotish uchun hech qanday davolanishga zaruriyatning vujudga keltirmasligini aytib o’tadi. Erkin, me’yoridagi maromli harakat uzluksiz chuqur nafas olishni yo’lga qo’yadi. Bu bilan, organizm muskullarining to’qimalari kislorod bilan yetarli darajadagi kislorod bilan ta’minlanadi. Mashq qilgan, mashq ko’rgan organizm o’zidagi “keraksiz”ni vujudga kelishiga, uning chiqarib tashlanishiga keragidan ortiqcha energiya sarflamaydi.
Ta’lim jarayonida mashq qilishning me’yorini topish va uning salomatlik uchun ta’sirini aniqlay olish, tarbiya jarayonining muhim ko’rsatmasiga, kerak bo’lsa, nizomiga aylanishi lozim. Jismoniy tarbiyaning yuqorida qayd qilingan printsiplari qatori jismoniy tarbiyani sogTomlashtirishga yo’naltirishning amaliy samarasi kattadir.
SHuning uchun jismoniy tarbiya tizimining umumiy printsiplariga rioya qilish jismoniy tarbiyani amalga oshirayotgan mutaxassisdan tortib shug’ullanuvchilargacha ularni sog’ligiga e’tibor berishni muhimligini ta’kidlaydi.






gigienik omillardan foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyaning barcha etaplarida ko’proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkul’tura ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug’ullanish shakllari orqali amalga oshiriladi.