O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi f arg ‘ onadavl at universiteti

Malakani rivojlantirmaydigan, uni ко 'nikmaga aylan-shida samara bermaydigan harakatlarni xato harakatlar deb qarash mavjud. Ayrim paytlarda bular haqiqatan ham xatohisoblansa, boshqa paytda xato kategoriyasiga keyinchalik takomillashgan, takomllashtirilishi lozim bo’lgan harakatlarham kiritiladi. Umumiy qabul qilingan «xato harakatlar» deb atalmish klassifikatsiya hozircha tuzilgani yo’q. Maolum dara-jada kcng tarqalgan, amalda ko’proq qo’llanilayotgan V.V. Belenovich tomonidan tuzilgan xatolar klassifikatsiyasidan hozirgi kunda ko’proq foydalaniladi. Ularni ahamiyatiga ko’ra xato tushunchalarni klassifikatsiya deb ham atash maqsadga muvofiq bo’lmay, juftlangan, guruhlangan, shaxsiy belgisiga ega bo’lgan atamalar to’plami desak ham bo’laveradi:
harakat faoliyatidagi asosiy (bruspyada «podoem razgi-bom»ni bajarishda qo’lni tirsakdan bukib qo’yish) va umumiy asosiy bo’lmagan xatolar (bruspyadagi mashqlami bajarishda qomatning to’g’ri tuta bilmaslik).
Ayrimhollarda o’qituvchilar lozim bo’lgan natijalarga erishish maqsadida birinchi guruh xatolarni to’g’rilaydilar u, umumiy xarakterdagi xatolarni nazardan chetda koldiradilar. Umumiy xarakterdagi xatolar mavjud bo’lsa, o’quv materialining shunday qismi takrorlanishi kerakki, uning bazasida navbatdagisini o’rgatish imkoniyati yuzaga kelsin.

2. 
   Xususiy va kompleksli xatolar.harakat malakasining shakllanishini fazasida xususiy xatolar kam sodir bo’ladi. Agarda bu xatolar juda ham qo’pol bo’lmasa, o’qitish jarayonida katta to’siq bo’la olmaydi. Odatda, kompleksli harakatlarda xatolar ko’proq kuzatiladi.harakat faoliyatini yuzaga keltirgan harakat aktlari sabab va oqibat bilan uzviylikga ega. SHu sababli
   

vazifasini to’la anglash va uni to’g’ri hal etish qoidalari va usuliyatlari haqidagi tushunchani yuzaga keltirish.
Tasawumi shakllantirish jarayoni shartli ravishda o’zaro uzviy bog’langan uchta zvenoga bo’linadi:

1. 
   ta’limning vazifalarini anglash;
   
2. 
   uning hal etuvchi loyihasini tuzish;
   

v) harakat faoliyatining to’la, qanday bajarilishi lozim bo’lsa shundayligicha yoki uni ajratib olingan qismini bo’laginigina bajarishga urinib ko’rish.
Pedagogik jarayon shug’ullanuvchining jismoniy, nazariy tayyorgarligi darajasiga qarab, harakat faoliyatining nisbatan oson yoki qiyinligini e’tiborga olib uni zvenolaming o’zlashtirishning ketmaketligi belgilashga yo’naltiriladi.
O’quvchi ta’limning vazifasini, aniq harakat akti yoki faoliyatini o’zlashtirish uchun qo’yilgan vazifalaming barchasini, ayniqsa, aynan shu dars uchun qo’yilgan vazifani (masalan, balandlikka sakrashda gavdaga tezlik berish va boshqalarni) tushunib yetish muhim ahamiyatga ega. O’quvchi o’zlashtirilayotgan harakat faoliyatining texnikasiing asosini va uning zvenolari tarkibidagi yetakchi harakatlarni ham anglab olgan bo’lishi shart. Harakat texnikasi detallarini bilish, ongiga yetkazish ta’limning boshqa etaplarida amalga oshiriladi.
O’quvchi tomonidan ta’limning vazifalarini hal etish loyihasi tuziladi va o’z ichiga o’qituvchining yo’l-yo’riqlarini, o’quvchi uchun qo’yiladigan vazifalarni va uni tushuntira bilish, shakllanadigan bilimlar va harakat tajribalardan iborat pedagogik jarayon mazmuni kiritiladi. Ayrim hollarda asosiy loyihaga moslab zahira variantidagi loyihalar ham tuziladi. Masalan, peshonaga yoki qo’lga tayanib tik turislmi o’rgalishda o’quvchi favqulotda muvozanatni yo’qotsa, yoki orqaga yiqilib ketsa nima qilishi lozimligini oldindan rejalashtirilgan bo’ladi. Loyihaning zahira variantlarini tayyorlash ham asosiy vazifalar tarkibiga kiradi, chunki ta’lim jarayoni ayrim holatlarda shug’ullanuvchining havfsizligini ta’minlashi nuqtai nazardan ham ulami taqozo etadi.
Harakat faoliyatini bajarishning birinchi urinishlarida boshlaboq foydalanayotgan loyiha to’ldirishlarni, ayrimliollarda esa to’la tuzatishlar (korrektiv o’zgartirishlar) kiritilishini talab qilishi mumkin. O’zlashtirilayotgan harakat faoliyatining texnikasini oson-qiyinligi va unda shikastlanish havfi darajasiga qarab, harakat faoliyatini bajarishga urinish yoki birinchi marotaba bajarib ko’rish muhim ahamiyatga ega. Mashq texnikasi nisbatan oson bo’lsa, harakat faoliyati qanday bajarilsa shundayligicha bajarib o’rganish qo’llaniladi. Bu bilan o’zlashtirilayotgan harakat faoliyati xaqida to’la umumiy tasawur hosil qilish oson kechadi va tuzilgan loyihani to’g’ri, noto’g’riligi nazorat qilinadi. Harakatni o’rganish oson kechsa ta’lim jarayoniga o’zgartish kiritilmaydi, faoliyatni o’zlashtiri shni shu metod bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mabodo harakat texnikasi tarkibidagi qandaydir detalga aniqlik kiritish kerak bo’lib qolsa, harakatni o’sha bo’lagini ajratib olib o’sha qismini o’zini o’rgatish (o’qitish) metodini qo’llashni samarasi yuqoriligi isbotlangan. Qiyin va xavfli mashqlami o’rganishda, bo’laklarga (qismlarga) ajratib o’rganish harakat haqida to’g’ri tasawur hosil qilishni tezlashtiradi, o’qitishning samaradorligini oshiradi. Tasavvumi xosil qilish qiyin kechsa o’sha mashq texnikasining o’z ichiga olgan у о ’llanma beruvchi mashqlar tanlanadi va ulardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ayrim hollarda o’quvchida birlamchi tasawur hosil qilish uchun mashqni bajarishda unga jismonan yordam beriladi. Yordam berish ancha samarali bo’lib, mashqni o’quvchi tomonidan chuqurroq his qilishga olib keladi. Amaliyotda shunday mashqlar yoki harakat faoliyatlarini






salomatlik va jisman tayyorgarlik jamiyat a’zosining axloq normalari, irodasi va boshqa xususiyatlami tarbiyalash xususiyatlarini shakllantiradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiya
Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiyaning ham alohida vazifalari hal qilinadi va yo’lga qo’yiladi:

1. 
   Muomila estetikasini tarbiyalash. Gimnastika, sport, o’yinlar, turizm, yuqorida bayon etilganidek, insonning barcha xususiy tomonlarini namoyon qiladi. Sportchilaming yurish-turishi sport hayotiy jarayoni va undan tashqarida havas qilgudekdir. CHunki uning asosida sharq xalqlari axloq normalari yotadi. Yomon muomala estetikaga zid deb baho beriladi.
   
2. 
   Inson gavdasining ko’rinishi, shakli-shamoyilini ta’minlanadi. Jismonan garmonik rivojlangan odam gavdasining chiroyliligi, sog’likning hayotiy qobiliyatlarining yaxshiligi belgisidir. CHemishevskiy: «inson go’zalligi haqida gapirar ekanmiz, uning tarkibiy qismi shuni belgilaydiki, bizda u ajoyib taassurot qoldiradi. Unda hayot namoyon bo’ladi, biz uni tushunamiz», - degan edi.
   

V.V. Gorinevskiy esa: «go’zallik baxtga qarshi sog’lik bilan qarama-qarshilikda emas, nosog’lik esa, aksincha, normadan chetga chiqiboq, go’zallik tushunchasini buzadi», - degan edi.

3. 
   Go’zallikni qabul qila bilish qobiliyatini, sport texnikasi, harakatlar nafisligi ifodasida yashirin go’zallikni his qila olishni tarbiyalash yotadi. Harakat texnikasi go’zallik, harakat nafosati, uning mazmunini ifodalashning o’zi ham go’zal.
   

Jismoniy tarbiya jarayonida foydalanilayotgan harakat faoliyati bir-biriga o’xshash emas. Lekin ulaming har biri - yugurishning chiroyliligi, balandlikka sakrash, rekord og’irlikni ko’tarishi texnikasi, gimnastika snaryadlarida «ishlash mahorati» -hammasi go’zal.
Futbol maydonidagi o’yinga qarab baho berish: «chiroyli o’yin bo’ldi», «o’yin juda qiziqarli chiqdi», «jamoa hujum paytida to’p bilan muomala sanoatining yuqoriligini chiroyli namoyish qildi» deb va hokazolar.
Sportdagi harakat go’zalligini tushunish tomoshabin yoki shug’llanuvchiga huzur bahsh etadi. Sport kurashida go’zallikni, chiroylilikni ko’ra olsak, bu bizning estetik didimizni, saviyamizni darajasini ko’rsatadi.
Boksga estetik sport turi emas, deb baho beradilar. Bu mulohaza to’g’rimi? Yuqori texnik tayyorgarlikka ega bo’lgan bokschilar harakati olam-olam zavq beradi. Qolaversa ruhiy, axloqiy, jismoniy sifatlami rivojlantiradi, namoyon qiladi. Yaxshi bokschi mard, irodali, botir bo’lishi amaliyotdan aniq. Did bilan tushunib, tomosha qila olishni o’zi estetik zavq beradi, uni tarbiyalaydi. Takomillashgan harakat texnikasi, avtomatizm darajasidagi harakat ko’nikmasiga ega bo’lgan sportchi yoki fizkul’turachilar harakat faoliyatini erkin, ravon, keraksiz kuch sarflashlarsiz, keraksiz harakatlarsiz bajaradilar.






ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin bo’lmasdi. Ала shuning uchun barcha sport fanlari uchun umumiy va xususiy qonuniyatlami ishlab chiqish hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining asosiy mazmunini tashkil qiladi.