O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi f arg ‘ onadavl at universiteti

Ahamiyatli xato deganda, biz harakat texnikasi asosida sodir bo’lgan xatoni tushunamiz. Ahamiyatli yoki asosiy hisoblangan xatoni tuzatishni nazarda tutib bajarilgan mashqlar natijasida ikkinchi darajali deb sanalgan xatolar o’z-o’zidan yo’qolishi taolim jarayoni amaliyotida ko’p uchraydigan hodisadir. Faqat ikkinchi darajali xatolaming avtomatlashib ketishiga yo’l qo’ymasligi zarur xolos.
Harakat strukturasining umumiy sxemasini to’g’ri bajarilayotganining darajasini aniqlab to’la harakat aktidagi paydo bo’lgan xatoning nimaga bog’liqligini, yo’llanma beruvchi yoki tayyorlov mashqining noto’g’ri tanlanganligining okibatidan emasligini hisobga olish maqsadga muvofiq ckanini unutmaslik kerak. Bir vaqtning o’zida mashq bajarilish tezligi o’quvchi imkoniyatiga mos kelmasligi ijro texnikasining buzilishiga olib keladi.
Statik holatlardagi xatolami aniqlash va ulami baholash juda oson.
O’qituvchining o’quvchi xatosini aniqlash uchun berayotgan ko’rsatmasi o’quvchining shu daqiqadagi imkoniyatiga muvofiq bo’lishi kerak. Masalan, uch usul bilan kanatga tirmashib chiqishda «oyoq kuchidan foydalaning» deb talab qo’yish uchun uning qo’l va oyoqlaming koordinatsiyasi (shu usul uchun) oldindan rivojlantirilgan (mashq qildirilgan) yoki aksincha ekanligining ahamiyati katta.
«Yo’qoldi, tuzatildi» degan xatolarlaming kutilmaganda qaytadan paydo bo’lishi, ularni yo’qotish uchun qo’llanilgan yo’llanma beruvchi mashqlaming vaqti-vaqti bilan takrorlab turishni talab qiladi. Shunga o’xshash xatolaming birdan paydo bo’lib qolishi ko’pincha yangi o’zlashtirilgan faoliyatni qiyinroq sharoitda bajarayotganda kuzatilishi mumkin.
Harakatdagi xatolami tuzatishning yo’llaridan yana biri ulami sodir bo’lishining sababini yo’qotishdir, bu esa, o’z navbatida, xatoning yo’qolishiga olib keladi. Bu usul ta’lim jarayonida yo 'llanma beruvchi va tayyorlov mashqlarini qo’llash orqali amalga oshiriladi;

• 
  o’tilgan (o’rgatilgan) materiallarni qayta takrorlash; - faoliyatning to’g’ri bajarilishi uchun stimul yaratuvchi (masalan, uzunlikka sakrashda noto’g’ri yugurish) qadamini joyini, bajarish sharoitini o’zgartirish.
  

Tipi к xatolami oldini olishda quyidagilarga eotibor berish ta’lim jarayonining sifatini yaxshilaydi:

1. 
   Mashqning umumiy vazifasi o’quvchilami to’g’ri tushinishiga erishish. Ulaming diqqatini o’zlashtirish yoki mustahkamlashda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan to’siqlar, xatolarga qaratmay, mashq bo’yicha nazarda tutilgan vazifalarni hal etishga qarata olish, masalan, balandlikka sakrashni o’rgatishda o’quvchining diqqatini balandlikni zabt etishiga emas, mashq texnikasini o’rganishga qarata bilishimiz lozim.
   
2. 
   O’zlashtirilayotgan harakat faoliyati texnikasini o’quvchilar tomonidan to’g'ri tushunilishiga erishish.
   
3. 
   O’quvchi kuchiga yarasha bo’lmagan materialni tavsiya etish bilan o’qituvchi mashqni bajarishda ixtiyorsiz ravishda xatolar sodir bo’lishiga sababchi bo’ladi. SHuning uchun о’zlashtiri 1 ishi mumkin bo’lgan o’quv materialinigina tavsiya qilish.
   
4. 
   Mashq texnikasini xatosiz, mukammal bajarish bilan o’rganishga xohishni uyg’otish. Birinchi urinishni katta eotibor bilan amalga oshirish lozimigi shug’ullanuvchi va o’qituvchining diqqati markazida bo’lishi. Birinchi urinishning to’g’ri-noto’g’riligi xotirada chuqur iz qoldirishini e’tiborga olish.
   
5. 
   harakatning tezligi va uni to’g’ri bajarilishi orasidagi muvofiqlikka rioya qilish. Mashqni aniq bajarilishiga tezlikni buysundirish, awalga mashqni aniq bajarib va so’ngra uni bajarish tezligiga e’tibor berish. Lekin bu qoidani harakat vazifasi sifatida massa inertsiyasi tezligini talab qiladigan mashqlarga nisbatan qo’llamaslik. Osilib turgan holdagi turlicha «max»lar, suvga sakrashlardagi tezliklar bundan mustasno bo’lib, ularni sekinlashtirib bajarish mumkin emas.
   

Maksimal tezlik bilan bajarilishi zarur deb hisoblangan mashqlami bajarishga o’rgatishda erishilgan tezlikni saqlay olish uchun ketgan vaqt mobaynidagina mashq qilish tavsiya etiladi. Undan ortiq vaqt davomida shu mashqni takrorlash o’zlashtirish samaradorligiga putur yetkazadi. Agarda bajarishdagi aniqlik va tezlik bir xil ahamiyatga cga bo’lsa, mashqni harakat koordinatsiyasi buzilmaydigan tezlikda bajarish kerak. Sckin va tez bajarishda inertsiyaning shunday tezliklari vujudga keladiki, ularning kuchi muskul qisqarishiga qarab paydo bo’ladiganlidan kuchli bo’lishi mumkin.

6. 
   Mashg’ulotni (darsni, trenirovkani) muvofaqiyatsiz urinishdan so’ng to’xtatmaslik. CHunki bunda o’quvchilarda faoliyat xaqida noto’g’ri tushuncha qoladi. Mashg’ulotdan o’quvchi o’rganilishi lozim bo’lgan harakatni o’zlashtiri shda yoki uni natijasi bo’yicha maolum yuluqlarga erishdim degan tlkr bilan ketishi kerak. Agarda o’sha xato doimiy ravishda takrorlanaversa, o’rgatishni darhol to’xtatish lozim, aksholda u xato «avtomatlashib» qolishi mumkin. O'qitishning samaradorligi o’quvchi o’z xatolarini ongli ravishda tushunsagina oshadi va noto’g’ri shakllangan nerv musukul aloqalari bir muncha susayadi.
   

Xatolar klassifikatsiyasi va ulaming sodir bo’lish sabablarini bilish bilangina uni tuzatishning effektiv choralarini aniqlash mumkin. Xatolar iloji boricha tezroq va puxtaroq tarzda tuzatilishi zarur, chunki ular «avtomatlashib» qolib ta’lim jarayonini sekinlashtirishi va o’z navbatida, shikastlanishga olib kelishi ham mumkin. Asosan, xatolaming sababini aniqlash muhimdir. Xatoni aniqlash unchalar qiyin emas, murakkabi uning sodir bo’lishiga doir sababni aniqlay olishdadir. Uning sababini tushuntirish xatoni to’g’rlashga nisbatan oqilona bo’lgan yo’llami topishga olib keladi. Bu, o’z navbatida, sodir bo’ladigan xatoni taosir etmaydigan qilib qo’ymay, uning oqibatlarini oldini olishga imkon yaratadi.
Ommaviy o’qitish amaliyotida xatolami aniqlash usullari, ulami kuzatish, tahlil qilish va baholash bilan chegaralaniladi. Bir vaqtning o’zida shug’ullanuvchilarning sonini ko’pligi ularga xos xatolami aniqlashda qiyinchiliklar tug’diradi.






printsipi esa uning aksini, yani harakatning asosini korrektsiyalash va optimal variantini axtarishni, ayrim hatolarning tabiiy ravshda maqsadga muvofiqligini tan oladi. Bu printsip faoliyat natijalari, usullami hijjalab tushuntirish, taolim-ning barcha didaktik printsiplariga va o’qilish qoidalariga rioya qilish lozimligini inkor etmaydi. Suniy ravishda xatolarga yo’l qo’yish mabodo sodir bo’Isa, o’qituvchi va o’quvchining zo’r berishini yo’qqa chiqaradigan katta ziyon ham emas, deb taokidlaydi. Vazifani hal etishda o’quvchi xatolar orqali borishi kerak. Obrazli qilib aytganda, xato foydali bo’lishi lozim. Xatoning asosiy roli texnika ijrosini indvidual- lashtirishdadir. Eng keng asosga ega bo’lgan, mo’ljal bilan o’rganila boshlangan harakat faoliyati ham hatolarni inkor etmaydi.har bir urinish (proba)ham izlanishdir. Izlanishni esa xatosiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Taolimning ikkala printsipi ham muammoni hal qilishda turlicha yo’llami e’tirof etsada ular harakat malakasi va ko’nikmasining vujudga kelishiga olib keladigan psixofiziologik moslashuv mohiyatini inkor qilolmaydi (E.P. Ilin, 1970).
Hatosiz o’qitishga intilish, ulaming paydo bo’lish ehtimolini kamaytirmaydi. Eng qulay sharoitlar jismoniy tayyorgarlikning yuqoriligi,harakat faoliyatining nisbatan soddaligi va boshqalar xatolarni umuman sodir bo’lishini yo’qga chiqarish mumkin. Taolim birinchi etapida o’rgatish qoidada-gidek bajarib ko’rish va xatolar printsipi, ikkinchisida boshqariladigan о 'qitish printsipi qo’llaniladi.
Shunday qilib, to’g’ri qo’llanilgan taolim metodlari harakat laoliyatini egallash jarayonida xatolarning yuzaga chiqishiga yo’l qo’ymasligi va bu bilan taolimning samaradorligini pasaytirmasligi mumkin. Xatolar albatta mavjud bo’ladi, ularsiz mumkin emas, deyishga mutlaqo o’rin yo’q. O’qituvchi va o’quvchilarning xatolariga nisbatan befarqlik ularga yuzaki qarash, xatolarning kamayishiga salbiy ta’sir etishi, yana yangi xatolarning paydo bo’lishiga olib kelishini amaliyot tasdiqlagan. Ayniqsa harakat malakasi shakllanishining boshlang’ich etaplarida mashqni takrorlashlari davomida xatolar sodir bo’ladi.