O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirlig1 T. A. Otaqo‘ziyev, E. T. Otaqo‘ziyev bog‘lovchi

7
2. Mineral tarkibli
(% hisobida)
solishtirma og'irli-
gi 2750 kg/m3
bolganda
Yengil fraksiya
87,00
88,61
93,74
95,70
98,00
94,26
Shu jumladan kvars
43,00
39,43
32,28
35,23
41,50
31,22
Dala shpati
22,00
25,96
22,58
37,53
30,70
24,64
Gil mineraüari
22,00
23,22
28,88
22,94
15,80
29,38
3. Suvda eruv-
chan tuzlar miq-
dori, mg/ekv
hisobida,
HCO,
35,80
17,90
3,20
10,20
0,50
40,00
C1
8,0
1,90
5,93
4,19
4,20
—
s o 4
11,00
30,20
44,31
35,80
11,39
10,00
4. Kimyoviy tar-
kibiy miqdori (%
hisobida)
S i0 2
33,20
52,60
59,27
49,00
57,01
56,00
A120 3
11,40
10,94
15,00
14,00
14,37
13,31
CaO
13,60
11,79
11,00
10,00
9,81
5,51
c o ,
8,80
9,32
9,50
5,20
4,90
3,20
F e Á
2,70
3,24
3,20
2,30
3,1
1,75
MgO
0,55
3,19
4,10
5,00
4,8
8,00
5. Karbonat
tuzlarning miqdori
(% hisobida)
28,50
20,70
26,20
22,30
21,00
26,80
ó.Gumus miqdori
(% hisobida)
—
0,23
0,28
0,33
0,83
0,30
7.Namligi 
(%
hisobida)
10,51
6,30
8,61
8,40
6,00
18,45
Hajmiy massa,
kg/m3
1770
1420
1340
1470
1380
1550
8 .G ‘ovakligi (%
hisobida)
38,00
49,20
51,20
47,00
51,40
44,00
K im yoviy s o f kalsiy karbonat tarkibida 56% CaO va 44% C 0 2
b o ‘ladi. Biroq, tabiatda faqat kalsiy karbonatdan iborat s o f
ohaktoshlar kam uchraydi. Portlandsem ent ishlab chiqarishda
ishlatiladigan ohaktoshlar tarkibida CaO dan tashqari qumtuproq
(8% gacha), giltuproq (2% gacha), tem ir oksidlar (1% gacha),
m agniy oksid (2% gacha) va S 0 3 (1% gacha) b o ‘lishi mumkin.
K alsiy karbonat jinslarning zichligi va m ustahkam ligi keskin
o ‘zgarib turadi, y a ’ni tabiatda kristall tuzilm ali, juda zich ohak­
toshlar va yum shoq, p o ‘k jinslar (b o ‘r) ham uchraydi. Port-
137

---

lan d sem en t ishlab chiqarishning texnologik chizm asi tanlana-
yotganda turli kalsiy karbonat jinslarining fizik xossalari hisobga
olinadi.
M ergellar gilsím on m oddalar va juda mayda kalsiy karbonat
zarrachalarining tabiiy aralashmasidan iborat cho'kindi to g ‘ jinsi
hisoblanadi. M ergellar borligiga qarab, mergel ohaktosh (9 0—
95% C ^ C 0 3), ohaktosh karbonat mergel (2 0 —90% C a C 0 3) va
m ergel (5 0 —70% C a C 0 3) ga b o ‘linadi. Taxm inan 65% C aC Ö 3 va
25% gildan tashkil topgan mergellar juda qim m atbaho xom ashyo
hisoblanadi. Bunday mergel kuydirilgandan so ‘ng kim yoviy tarkibi
b o ‘yich a klinkerga o'xshab ketadi. Shuning uchun uni ishlatish
bilan portlandsem ent ishlab chiqarish y o ‘sini ancha soddalashadi.
Tarkibidagi C a C 0 3 m iqdori b o ‘yich a su n ’iy tayyorlangan x o m ­
ashyo aralashm asiga m os keladigan m ergellar sem en t sanoatida
«natural» deb ataladi.
M ergellar ham kalsiy karbonat jinslar singari fizik xossalari
b o ‘yich a bir-biridan keskin farq qilishi m um kin. B a ’zi mergellar
z ie h tu zilm a li va m ustahkam b o ‘lsa, boshqalari b o ‘r singari
yum shoq va p o ‘k b o ia d i.
To‘g‘rilovchi qo‘shilmalar. 
Ikki asosiy tarkibiy m odda bo'lgan
ohaktosh va gil nisbatini o ‘zgartirish bilan talab qilingan kim yoviy
tarkibdagi klinker olish ham m a vaqt qulay bo'lavermaydi. Shuning
u ch u n k o ‘p incha u c h in c h i, b a ’zan esa t o ‘rtinchi k om p on en t
tarkibida klinker oksidlaridan birining m iqdori k o ‘p b o ‘lgan
t o ‘g ‘riIovchi q o ‘shilm alar q o ‘shishga t o ‘g ‘ri keladi.
X om ash yo aralashm asiga tarkibida S i 0 2 qumtuprogM k o ‘p
b o ‘lgan m oddalar (trepel, opoka, diatom it) qo'shib k o‘paytiriladi.
X o m a s h y o a ra la sh m a si ta rk ib id a te m ir o k sid y e tis h m a sa ,
kolchedan kuyindi q o‘shiladi. Sergil giltuproqlar q o ‘shish natijasida