O‘zbekiston respublikasi oliy

JISMONIY SIFATLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA

Tarixan mavjud bo’lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo’g’inlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor va h.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o’lchovga ega, uning ko’rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlari deb ataladi va ko’rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o’tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o’tirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o’rtoqning kuch sifati rivojlangan deb baholanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa a’zolarining to’qimalari, hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo’lmay, ma’naviy-ruhiy fazilatlariga ham bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini tarbiyalash ma’naviy-ruhiy fazilatlarni tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo’nalishiga vosita bo’lib xizmat qiladi.

Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo’lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masalasini ko’ndalang qo’yadi.

Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e’tiqodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraflama ma’naviy etuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini tarbiyalash hozirgi kungaCha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o’zagini tashkil etadi.

Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni mohiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko’zga yaqqol tashlanib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va hokazolarning) barchasini o’zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma’lum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo’ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko’makchi harakat sifati tarzida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, sport o’yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi deb hisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham tarbiyalashda asosiy vositadir. Og’ir atletikaChilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazilat sanaladi. “Siltab ko’tarish (rivok)”ni ko’p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egilivchanlik ham ko’makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvohimiz. Umuman, chaqqonlikni rivojlantirish uchun ko’proq o’yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o’yinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o’zgaruvchan o’yin sharoitiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo’ljalga to’g’ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to’xtamga kelish, uni his qilish va o’z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy zaruriy Amaliy harakat malakalarni shakllantiradi. Velosiped, harakatli o’yinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi.

Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb ataladigan vazifani hal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to’pni ilib olish, raqibni aldab o’tish, shtangani ko’tarish va hokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladigan harakatlarning uyg’unligiga bo’lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasini tarbiyalaydi.

Hajmni oshirish uslubi shundan iboratki, jismoniy mashqlami bajarish vaqti mashg‘ulotdan mashg'ulotga asta-sekin ortib boradi. Bu uslub mashg‘ulotlar sonini ko‘paytirishni nazarda tutadi. Shiddatni oshirish uslubi jismoniy mashqlami bajarish sur’ati, shuningdek, butunlay mashg‘ulot zichligini mashg‘ulotdan mashg‘u- lotga asta-sekin oshirib borishniko‘zda tutadi. 0 ‘zgaruvchan uslub shundan iboratki, jismoniy mashqlar sur’atda bajariladi. Bunda past sur’atli mashqlar o‘tkaziladigan vaqt bo‘laklari mashg‘ulotdan mashg‘ulotga kamayib, baland sur’atda o‘tkaziladiganlari ortib boradi. Oraliqli uslub shundan iboratki, bunda jismoniy mashqlar bo'laklarga bo‘linib (seriyalab), sust va faol dam olish oraliqlariga bo‘lib o‘tkaziladi. Trenirovka vazifalari mashqlami bajarish sur’ati va davomiyligiga, shuningdek, basketbolning mashqlanganlik darajasi hamda kayfiyatiga qarab,, ish hamda dam olish oraliqlari davomiyligiga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Takrorlash uslubi shundan iboratki, sportchi bir mashg‘u- lotning o‘zida yoki bir nechta mashg‘ulotda hajmi va shiddatiga ko‘ra bir xil bo‘lgan mashqlami takrorlaydi. Sport trenirovkasi jarayonida xamma uslublar bir-biri bilan turlicha uyg‘unlashtirilgan holda qo‘llanildi.

Chidamkorlikning tarbiyalash samaradorligi ko‘p jihatdan trenirovka jarayonining oqilona tuzilganligi bilan belgilanadi. Turli yo‘nalishdagi mashq- lurni bajarishda ma’lum bir ketma-ketlikka amal qilish va ulaming ijobiy o‘zaro ta’sir etishini ta’minlash juda muhimdir. Quyidagi ketma-ketlikka rioya etish maqsadga muvofikdir: - aw al alaktat-anaerob mashqlar (tezkor va tezkorlik kuch), so‘ngra anaerob - gilikolitik (kuch chidamliligi uchun) mashqlar; - aw al alaktat-anaerob, so‘ngra aerob mashqlar (umumiy chidamlilik uchun); - aw al anaerob-glikolitik, aerob mashqlar. Agar mashqlar ketma-ketligi teskari bo‘lsa, trenirovka sama- rasining o‘zaro ta’siri salbiy bo‘ladi hamda bunday mashg‘ulot kam foyda beradi. Umumiy chidamkorlik o‘rtacha shiddatdagi ishni uzoq muddat bajarish qobiliyatidir. Uning rivojlanishiga ta’sir qilganda, awalom bor, organizmning yurak-tomir, nafas tizimlariga va kislorod ta’mi- notini takomillashtrish nazarda tutiladi. Aerob chidamkorlikni tarbiyalashda asosiy usul bu ishni uzoq muddat (10 daqiqadan ortiq) bir tekis va o‘rtacha o‘zgamvchan shiddatda bajarish (tomir urish 130-150-zarba/daq.) bilan amalga oshiriladi. SHug‘ullanuvchilami o‘z o‘zining holatini nazorat qilishga o'rgatish juda muhimdir. To‘g‘ri mo‘ljal sifatida quydagi tartiblami misol qilib keltirish mumkin. Tomir urishi - 150 zarba/daq. gacha bo‘lsa aerob, 180 zarba/ daq. gacha bo‘lsa - aralash, 180 zarba/daq.dan ko‘pi anaerob imko- niyat bo‘ladi. 14-15 yoshli shug‘ullanuvchilar uchun umumiy chidamkorlikni oshirishda oraliq uslubdan ham foydalanish mumkin. Bunda tomiming urishi shiddati 170 zarba/daq.gacha mashqning bajarilishi davomiyligi - 3 daq.gacha, takrorlanish soni 5-6 marotaba, dam olish oralig‘i 30-90 sekund bir urinishda 5-6 marta takrorlash, urinishlar soni 2-6 marotaba. Maxsus chidamkorlikni rivojlantirish. Maxsus chidamkorlik bu maxsus ishni berilgan vaqt oralig‘ida samarali bajarish qobiliyatidir. Basketbolchining maxsus chidam- korligi o‘yin malakalarini kuch va tezkorlik chidamkorligi jihatidan samarali bajarish bilan ifodalanadi. Maxsus chidamkorlikni o‘stirish 13-14 yoshdan boshlanishi maqsadga muvofiq. Mashqlar anaerob yo‘nalishida tanlanadi. Sprint yugurish mashqlari masofasi 400-500 metrgacha (o‘g‘il bolalar) 200-300 metrgacha va (qizlar) bo‘lishi mumkin. Yuklamalar qat’iy indivudiallashtirilgan tartibda beriladi. Tomir urishining ish oxirigacha 175-180 zarba/min bo‘lishi saqlanadi. Bajarish maksimal telikni 80-58% dam olish 45 sek dan 3-min gacha takrorlash soni 3-4 marotaba, urinishlar 2-3 marotaba, urinishlar oralig‘ida dam olish davomiyligi 5 - daqiqagacha bo‘ladi. Sakrash chidamkorligini tarbiyalashda maksimal va sub- maksimal shiddatidagi mashqlar 1-3 daqiqa, takrorlash soni 4-6 marotaba, takrorlashlar oralig‘idagi dam olish 1-4 min tash etadi. Bunda quydagi sakrash turlaridan foydalanish mumkin: o‘tirib sakrash; “kenguru” holatida sakrash; sakrab uzatish, sakrab savatga to‘p tashlash og‘irliklar bilan (gantel, to‘ldirma, to‘p, qum to‘ldirilgan qopcha, og‘irlashtirilgan belbog‘ va nimchalar); chuqur- likka va balandiikka sakrashlar. Chidamkorlik sifatini rivojlantirishda foydalaniladigan mashqlar. 1. 15-20 sek davomida sakrashlar. Birinchi urinishda maksimal darajada ko‘p sakrash. Ikkinchi urinishda maksimal darajada baland- roq sakrash 4-5 seriyada 1-1,5 min davomida to‘xtovsiz sakrash. Ushbu mashqni arg‘imchoqlar bilan bajarish mumkin. 2. Past turish holatidan 1-1,5 min davomida turli yo‘nalishlardan harakatlanishlar. 3-4 seriyallardan 2-5 kilogramm og‘irliklar bilan. 3. Turli harakatlanishlar bilan estafetalar o‘tkazish. 4. Turli yo'nalish va masofalarga “maksimum yugurishlar”. 5. 2x2, 3x3, 4x4 tarkibida o‘quv o‘yinlari. 6. Turdosh va ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlar. 10.11. Egiluvchanlik tarbiyalash Egiluvchanlik - tana bo‘g‘imlarini maksimal burchakda (aip- litudada) bukilish-yozilish qobiliyatini anglatadi. Egiluvchanlik darajasi va uni shakllanish sur’ati mushaqlar plastikligiga bog‘liqdir, Ushbu sifat ikki xil uslubda shakllantirilishi mumkin: - faol uslub; - sust (passiv) uslub. - Faol uslub shug‘ullanuvchining shaxsan o‘zi tana bo‘g‘im- larini zo‘rma-zo‘raki bajarilishi bilan ifodalanadi. Ijrochi organlar (tana, qo‘l, oyoq) va bo‘g‘imlami maksimal amplituda erkin hara- katlanishi, tik turgan holatdan oldinga va orqaga, o‘ng va chap tomonga egilish, chalqoncha va qorin bilan yotgan holatlardan egilish (bukilish). Most va hokazo mashqlar egiluvchanlikni jadal shakllantiradi. - Sust uslub shug‘ullanuvchining egiluvchanlik sifatini og‘irliklar, sherikning ta’siri ostida shakllantirishda qo‘llaniladi. Egiluvchanlik mushak va to‘qimalarning elastikligiga bog‘Iiq bo‘ladi. Mushaklaming elastik xususiyatlari ko‘p darajada markaziy nerv tizimining ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Egiluvchanlikning namoyon bo‘lishi muhitning tashqi haro- ratiga ham bog‘liq bo‘ladi. Egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli o‘zgaradi, jumladan faol egiluvchanlik ko‘rsatkichlari kamaydi, sut egiluvchanlik ko‘rsatkichlari ortib boradi. Egiluvchanlikni tarbiyalash uchun harakat amplitudasi oshirilgan (cho‘ziluvchanlikni oshiradigan) mashqlardan foyda- laniladi. Harakatlarda biror bo‘g‘indagi harakatchanlikning ortishi shu bo‘g‘indan o‘tadigan mushaklaming qisqarishi hisobiga my beradi. Egiluvchanlik mashqlari turli mazmun va yo‘nalishlarda bajariladi: bir fazali mashqlar va prujinasimon mashqlar; silkinish va ma’lum holatlami qayd qilib turish; og‘irliklar bilan mashqlar. Cho‘ziluvchanlikni oshiradigan mashqlami seriallar bilan har birini bir necha marotaba takrorlab bajarish tavsiya etiladi. Bunda seriyadan-seriyaga o‘tgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg‘ulotda cho'ziluvchanlik mashqlarini sal-pal og‘riq paydo bo‘lguncha bajarish lozim. Egiluvchanlik mashqlarini mustaqil bajarish uchun topshiriq sifatida berilishi mumkin. Egiluvchanlik mashqlari mashg‘ulotning tayyorgalik qismida asosiy qismining oxirida va boshqa mashqlar oralig‘ida bajariladi.

2.