O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

qonuni  kabi  ta’riflanadi.  T.Sistemaga  berilgan  issiqlik  miqdori  sistemaning  ichki 
energiyasini o’zgarishiga va sistema bajaradigan ishga ketadi. 
A
U
Q



      (2.28) 
Biz sistemaning ichki energiyasi deganda uni tashkil etuvchi zarrachalarning 
kinetik va potensial energiyalari yig’indisini tushunamiz 
R
C
Cp
V


  Mayer tenglamasi deyiladi. 
Energiyaning  saqlanish  qonuni  hisoblangan  termodinamikaning  birinchi 
qonuni  jarayonlarning  borishi  mumkin  bo’lgan  yo’nalishlarni  ko’rsatmaydi. 
Masalan:  termodinamikaning  birinchi  qonunga  binoan  issqlik  almashinishda 
issiqlikning  issiqroq  jismdan  sovuqroq  jismga  o’z  –  o’zidan  o’tishi  mumkin 
bo’lganidek, buning teskarisi, issiqlikning sovuqroq jismdan issiqroq jismga o’tishi 
mumkin. Lekin kundalik xayotda ikkinchi  
jarayon o’z – o’zidan yuz bermaydi. Masalan: xona ichidagi havoni sovutish 
hisobiga choynakdagi suv o’z – o’zidan isimaydi. 
Termodinamikaning  ikkinchi  qonuni  shu  savollarga  javob  beradi. 
Termodinamika ikkinchi qonunning bir qancha ta’riflari mavjud.  
1. Klauzius ta’rifi: issiqlik o’z – o’zidan harorati past jismdan harorati yuqori 
bo’lgan jismga o’ta olmaydi. 
2.  Tomson  ta’rifi:  ikkinchi  tur  abadiy  dvigitel  bo’lishi  mumkin  emas,  ya’ni 
bir jismning sovushi hisobiga issiqlikning ishga aylanishi mumkin bo’lgan yagona 
davriy jarayon bo’lishi mumkin emas. 
Issiqlik  mashinasida  berilgan  issiqlik  miqdori  hisobiga  ish  bajariladi,  lekin 
bunda issiqlikning bir qismi albatta sovutgichga uzatiladi. 
Foydali ish koeffisenti
1
Q
A
n

 
T.Ishchi modda tomonidan olingan yoki berilgan issiqlik miqdorining issiqlik 
almashinish  jarayonidagi  haroratiga  nisbati  keltirilgan  issiqlik  miqdori  deyiladi, 
ya’ni  
T
Q
 Demak kichik  sikllar uchun 
0


T
Q
d
     (2.29)  ifodani yozish mumkin. 

---

26 
 
Jarayon  yoki  ko’chishga  bog’liq  bo’lmagan  fizik  xarakteristikalar  odatda 
sistemaning  vaziyatiga  yoki  boshlang’ich  va  oxirgi  holatiga  mos  keluvchi  biror 
funksiya  ikki  qiymatining  ayirmasi  kabi  ifodalanadi.  Qaytuvchi  jarayon  uchun 
keltirilgan  issiqlik  miqdorining  yig’indisini  sistema  holatining  entropiyasi  deb 
ataluvchi biror funksiya ikki qiiymatining ayirmasi kabi ifodalash mumkin: 





T
dQ
S
S
S
2
1
1
2
                       (2.30) 
Bu  yerda 
2
S
  va 
1
S
  sistemaning  oxirgi  va  boshlang’ich  holatlariga  mos 
keluvchi entropiyasi. Shunday qelib, entropiya sistemaning holat funksiyasi bo’lib, 
ikki  holat  uchun  entropiya  qiymatlarining  ayirmasi  sistemaning  bir  holatidan 
boshqa  holatiga  qaytuvchi  o’tishlaridagi  keltirilgan  issiqlik  miqdorlarining 
yig’indisiga  teng.  Molekulyar  –  kinetik  nazariya  bo’yicha  entropiya  sistema 
zarralari  tartibsizligining  o’lchovi  deb  olish  mumkin.  Sistemadagi  tartibsizlik 
miqdoran termodinamikaviy extimollik 
тар
W
 bilan xarakterlanadi.