O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi Farg’ona Davlat Universiteti San’atshunoslik fakulteti Musiqa ta’limi yo’nalishi Maxsus sirtqi 18-18 guruh talabasi Mamatova Irodaxonning Musiqa tarixi fanidan Mustaqil ishi

O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi
Farg’ona Davlat Universiteti
San’atshunoslik fakulteti
Musiqa ta’limi yo’nalishi
Maxsus sirtqi 18-18 guruh talabasi
Mamatova Irodaxonning
Musiqa tarixi fanidan

Mustaqil ishi
Mavzu: O’zbek xalqining shakillanishida davrida musiqiy madaniyati XI asrlar

Reja:

1Sosoniylar davlati

2 Borbad musiqa asbobida katta mahorat

3 Dostonlar

Sosoniylar davlati to‘rt yuz yil (226-651) hukm surgan.adabiyot va san’atning rivojlanishi sosoniylar sulolasi XisravFarvez i (531-579) va iqtisod-feodal rivojlanishi hamda adabiyot,san’atning yanada ilmiylashtirishi Xisrav Parvez ii11 davridavujudga kelgan.sosoniylar davlatida quyidagi ilmiy-nazariy manbalar

yaratilgan: Karnamak altashir Papakan (ardeshimingfaoliyati), “Xisrav Kavatan” (Xisrav Kavatanning o‘g‘li),“medikan gashranch”. “ayvatnar zarirayi” (Zariron xotirasi),“Traniknamak” (qo‘shiqlar kitobi)12. Ushbu qo‘llanmalarto‘g‘risida keyinchalik tarixchilar o‘z kitoblarida gapirib o‘tgan.sosoniylar davlatining musiqa madaniyatini Borbad marvaziy10 Bayoz (arabcha so‘z bo‘lib oqlik ma’nosini bildiradi) — she’riar to‘plamibo‘lib, ikki va imdan ortiq shoirlar she’rlaridan tuziladi. ilk bayozlar arabshe’riyati rivojlangan davrda(750-1055) yuzaga kelgan. o‘zbekiston milliyensiklopediyasi.-T.: nomi bilan bog‘lashimiz mumkin. Borbad marvaziy (583-638)marv13 shahrida tug‘ilgan.ayrim tarixiy qo‘llanmalarda Borbad Faxlabad nomi bilanzikr etilgan. Borbad o‘qimishli, ziyoli musiqachi oilasidatavallud topgan.Otasi hofiz, sozanda bo‘lib, shinavandalar orasida taniqli
inson bo‘lgan. Birinchi musiqa malumotni u otasidan oladi.marv shahri adabiyot va san’at markazi hisoblangan va Borbadbarcha iste’dodli insonlar orasida kamol topadi. Keyinchalikmarv shahridan Eron mamlakatiga yo‘l oladi.Borbadning hayoti sosoniylar sulolasi, ayniqsa, XisravParvez ii bilan bog‘liq bo‘ladi. Tez orada Borbad saroydayashab ijod qilayotgan barcha shoir, xonanda, sozanda vaiste’dod jamoasi orasida shuhrat qozonib, saroyning yetakchimusiqachilardan biriga ayla nadi. Borbadning ijodida 360 taqo‘shiq va 30 ta kuy borligi to‘g‘risida mutafa kkir NasriddinTusiy o‘zining «asos-al-iqtibos» asarida keltirib, quyidagifikrlarni zikr etgan.Borbad marvaziy qo‘shiq va ashulaning mohir ijrochisi vaiste’dodli sozanda hisoblanadi.
Borbad musiqa asbobida katta mahorat bilan ijro etib, ajamxalqining kuychisi hisoblangan, uning merosida 360 ta qo‘shiqva 30 ta kuylar14 borligi aniqlangan.
Borbad o‘zi yaratgan asarlari bilan biiga zamondoshlariningasarlarini bir tizimga keltirib, qo‘llanma sifatida tayyorlaganligisababli, sharq klassik musiqa tizimining asoschisi hisoblanadi.Borbadning оtа mohirona kuylashi va musiqa asbobida
kuylar ijro etishi Nizomiy Ganjaviy dostonlarida zikr etilgan.Borbad bilan bir qatorda sozanda va xonandalar: sarkash,13 marv shahri. Hozirgi Turkmaniston Respublikasida marv shahri hisoblanadi. Nakisso, Ramtin, dilorom, Tisu Navagar, ozodvar Changiy,Bomshad15 va boshqalar ham ijod qilgan.Ramtin nomi (557-620) Vii-Xii asrlar tarixiy manbalardazikr etilgan. Ramtin movarounnahr viloya tidan bo‘lib, XisravParvez ii saroyida xonanda sifatida mashhur bo‘lgan. Ramtin
sosoniylar davlatida an’anaviy musiqaning rivojlanishiga kattahissa qo‘shgan hofizdir. XIX asrning mutafakkiri RizaqulixonHidoyat “iste’dodli Ramtin, musiqa asbobini mahorat bilanchalgan va musiqa asbobi uchun bir qator musiqa asarlarini
chang yaratgan”16 ligini yozadi.Nakissoniy Changiy (549-623) to‘g‘risida tarixiy asarlarma’lumot beradi. Nakissoniy Changiy musiqachi bastakorsifatida Borbad marvaziy bilan hamkorlikda bir qator asarlaryaratgan. musiqashunos B.shteynpress ma’lumotlariga ko‘ra,Borbad va Nakissoniy ijodi bilan katta shuhrat qozonib, har birimaqom, dostonlar kuylagan va turli xil kuylarni chang va borbadmusiqa asb obida ijro etgan. ikki mashhur musiqachi sosoniylarsaroyining iftixori bo‘lgan. Nakissoniyning o‘zi esa armanistonhududida tug‘ilib, kamol topgan17.Sarkash (568-625) nomi bilan mashhur bo‘lgan ushbu shaxsnomini yevropa musiqashunos lari ham barcha tarixiy manbalardakeltirib o‘tadi. sarkash sosoniylar davrida Borba ddan oldinmusiqachilar sardori nomini olgan. U “Varshon”, “seson”,“sarkash”, “Kisra”, “sarandoz”, “shodvard” asarlariningmuallifi18dir.sosoniylar davlatida ayollar san’ati rivojlangan edi. ayniqsa,saroy raqqosalari, hofizlari to‘g‘risida tarixiy manbalar bizgama’lumot beradilar. 18 Ushbu asarlaming muallifito‘g‘risida Nizomiy va Amir Xusrav Dehiaviyasarlarida zikr etilgan.Ozodvar Changiy (592-649) nomi bilan mashhur bo‘lgan bumusiqachi ayol Xuroson viloyatida dunyoga kelgan. sosoniylarmusiqa madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shib,
ayollardan iborat bo‘lgan musiqa dastasini tashkil etgan.daniyalik musiqashunos a Kristensen o‘z asarida shundayyozadi: “sosoniylar saroyida jamoa orasida ayollar dan iboratmusiqachilar dastasi (ansambl) alohida o‘ringa ega edi va XisravParvez ii ayollar san’atiga yuqori baho bergan”19.ayollar san’ati, ayniqsa, ozodvar Chan giy to‘g‘risidaa.Firdavsiyning “shohnoma” asarida ko‘plab ma’lumotlarkeltirilgan. Borbad davrida musiqa madaniyatining nihoyatdaxilma-xilligi to‘g‘risida barcha tarixiy manbalarda yozilgan.o‘sha davrda xonandalik elementlari rivojlangan bo‘lib,ijrochilik san’ati ma’lum bir yo‘nalishga ega bo‘lgan. Turlivokal janrlari, masalan, “Xisravoniyat” - Borbad asarlariningasosi bo‘lib, keyinchalik sharq musiqa madaniyatiningrivojlanishiga va uning targ‘ib etilishiga xizmat qildi. Borb adva uning zamondoshlari yaratgan asarlar notalar varianti bizningdavrimizgacha yetib kelmagan, lekin ularning yaratilishi vaijro etilishi to‘g‘risida keyinchalik yaratilgan tarixiy asarlar,qolaversa, arxeologik tadqiqotlar, topilgan barcha turli xilbuyumlar buning isbotidir.
Arablar hukmronligi davri o‘rta osiyo mamlakatlaridaislom dinining kirib kelishi bilan bog‘liq. Bu davr Viii-iXasrlarga borib taqaladi. Tarixda islom dinining qabul qilinishimajburiy holat yoki erkin ravishda ekanligi to‘g‘risida juda ko‘p19 ma’lu mot berilgan. o‘sha davrning tarixiy holati bu mahalliyxalqlarning to‘xtovsiz qo‘z g‘olonlari, mehnatkash tabaqalarningo‘z manfaatlari uchun, o‘z erkinligi uchun kurashidir.Xalqlar orasida muqanna20 boshchiligida katta xalq harakatibo‘lib o‘tga n. arablar hukmronligi davrida Navro‘z, mehrgon,sada kabi bayramlar nishonlana boshlandi. Xalq xotirasida bubayramlar epik dostonlarning qahramonlari bilan bog‘liq.islom dini musiqa san’atiga nisbatan muomalasi deyarliijobiy bo‘lib, musul mon rahoniylari xalq ommasini zarurtomonga boshqarishda musiqaning qudratli qurol sifatidaqanday rol o‘ynashini tushunar edilar. shuning uchun musiqaga
din doirasida yo‘l berdilar. musiqa arab xalifaligi davridadarvishlarning zikr tus hish faoliyati bilan bog‘liq edi. shungaqaramay, arablar musiqa ilmiga ahamiyat berib, mahalliyaholidan turfa san’at qirralarini o‘rganib oldilar.masalan, musajiq nomi bilan mashhur bo‘lgan birinchi arabqo‘shiqchisi o‘rta osiyoda va boshqa mamlakatlarda bo‘lib,mahalliy musiqa san’atini o‘rganib, turli xil kuylarni tanlab,
ularning zaminida qo‘shiqlar ijrosi tizimini yaratadi. mahalliymusiqachi ibn mo‘hriz esa arab baytlaridan iborat bo‘lganqo‘shiqlarni ijro eta boshladi, arab xalifaligi davrida musiqasan’ati rivoji a.isfahoniyning “qo‘shiqlar kitobi”da o‘z aksinitopgan.