O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim

5.Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari bo’yicha kichik ochiq iqtisodiyot.

Valyuta kursi – bu, bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birligida ifodalangan bahosidir. Valyuta kursini o’rnatish kotirovkalash deb ataladi. U to’g’ri va teskari kotirovkalashga ajratiladi. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy valyutada ko’rsatilsa, bunga to’g’ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh dollari 3975 so’mga, 1 Rossiya rubli 52 so’mga teng va hakozo. Teskari kotirovkalashda milliy valyutaning bir birligiga to’g’ri keladigan xorijiy valyutaning miqdori o’rnatiladi. Dunyoning ko’p mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekistonda ham to’g’ri kotirovkalash qabul qilingan. Valyuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valyutaning bahosi yoki kursi aniqlanadi. O’zbek so’mining kursi O’zbekiston valyuta birjasida o’rnatiladi, uning ishtirokchilari valyuta operatsiyalarini olib borish huquqiga ega bo’lgan banklar hisoblanadi. Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valyuta kurslarini o’rnatish jarayonida bozor kuchlarining ta’sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta’sir kuchiga bog’liq holda valyuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq qiluvchi ikki varianti mavjud.

1. 
   Talab va taklifga asosan aniqlanadigan egiluvchan yoki erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi.
   
2. 
   Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat’iy belgilangan valyuta kursi tizimi.
   

Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari talab va taklif asosida aniqlanadi. Masalan, bir o’zbek so’mining AQSh dollariga almashishini qarab chiqamiz. Milliy valyuta kursining pasayishi natijasida dollarga talab kamayadi va taklif esa oshadi (8-chizma)
P

3
2
1

Q
5-chizma. Xorijiy valyuta bozori

Dollarga bo’lgan talabning kamayishi (D) to’g’ri chizig’ida berilgan. Bu shuni ko’rsatadiki, agarda dollar o’zbekistonliklar uchun arzon bo’lsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon bo’ladi va bu, o’z navbatida, ularning amerika tovarlariga bo’lgan talabini oshiradi. Dollarning taklifi (S) kamaysa, so’mda belgilangan dollarning qiymati oshadi (ya’ni, dollarda belgilangan so’mning qiymati pasayadi). Bunday vaziyatlarda amerikaliklar ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Chunki, so’mning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u o’z navbatida o’zbek tovarlarining narxi ham pasayganini bildiradi va oqibatda ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo bo’ladi. O’zbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, o’zbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni so’mga almashtirishadi. Dollarga bo’lgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning so’mdagi qiymatini bildiradi.
Agarda, dollarning so’mdagi qiymati oshsa, so’m qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini ko’rsatadi. Aksincha, agarda dollarning so’mdagi qiymati pasaysa, so’m qiymatining oshganligini yoki so’mning qimmatlashganligini ko’rsatadi. Bir birlik xorijiy valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan so’m qadrsizlansa, dollar so’mga nisbatan qimmatlashadi.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi bo’yicha, valyuta kursi bozor kuchlari tomonidan o’rnatiladi va o’zgaruvchan iqtisodiy holatlarga javoban u ham tebranib turadi. Bunday vaziyatda, tovarlar va pul bozorida muvozanatga erishish uchun valyuta kursi o’zgartiriladi. Bu muvozanatni o’zgartiradigan nimadir yuz bersa, valyuta kursi yangi muvozanat qiymatiga o’zgaradi. Keling shu muvanatni o’zgartira oladigan uchta siyosatni ko’rib chiqaylik: Fiskal siyosat, monetar siyosat va savdo siyosati. Bizning maqsad siyosiy o’zgarishlar ta’sirini ko’rsatish va iqtisodiyot bir muvozanatdan boshqa muvozanat nuqtasiga ko’chganda iqtisodiy kuchlarni tushuntirish uchun Mandell-Fleming modelidan foydalanishdir.
Faraz qiling, hukumat davlat xaridini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish orqali mahalliy xarajatlarni tartibga soladi. Bunday kengaytirilgan fiscal siyosat rejalashtirilgan xarajatlarni oshirgani uchun, u IS egri chizig’i 6-rasmda ko’rsatilgani kabi o’ngga ko’chadi. Natijada, valyuta kursi oshadi va daromad darajasi o’zgarmasdan qoladi.
E’tiborli tomoni Soliq–byudjet siyosatining ochiq iqtisodiyotda yopiq iqtisodiyotga qaraganda ta’siri boshqacha. Yopiq-iqtisodiyotda IS-LM modeldagi o’zgaruvchan valyuta kursini ko'taradi hamda kichik ochiq iqtisodiyotda, daromadni ko'taradi, moliyaviy kengaytirish turli darajada daromadni beradi. O’z- o’zidan, farq ko’tariladi chunki LM egri chizig’i vertikaldir, biz o’rganish uchun ishlatiladigan LM egri chizig’i yopiq iqtisodiyotda yuqoriga ko’tariladi. Ammo bu izoh qoniqarli emas.


6-rasm
Turli xil daromatlar orqasida yotadigan iqtisodiy tasirlarni qanday aniqlaymiz? Bu savolga javob berish uchun, biz xalqaro pul oqimida nima bo’layotganini va aslida bu mablag’ning ichki iqtisodiyotga oqishi haqida o’ylashimiz kerak.
Yopiq iqtisotda daromad yuqoriga ko’tariladi, ulush qiymati oshadi, chunki foiz stavkasi ko’proq daromadni talab qiladi. Bu kichik ochiq iqtisodiyotida mumkin emas chunki jahon foiz stavkasi oshgan sayin foiz stavkasi ham oshib boradi, yuqori foyda olish uchun xorijdan kapital oqadi. Bu kabi sarmoya kiritish kirimni orqaga tortadi, buni ham boshqa ta'siri bor: chunki xorijiy investorlar ichki iqtisodiyot uchun ichki valyutani sotib olish kerak, sarmoya kiritish esa ichki valyutaga bo’lgan talabni oshiradi pul ayirboshlash uchun.
Nima uchun moliyaviy siyosat ojizligi ko'rinadi, sof eksport pasayadi shunday qilib, uning ta'siri katta emas va u ta'minlangan? Bu savolga javob berish uchun pul bozoridagi quyidagi ta’rifni, hisobga oling:
M/P = L(r,Y).
Har ikkala, ochiq va yopiq iqtisodiyotda, M/P ta’minlaydigan real pul taklifi markaziy bank (M ni belgilab beradigan) va o’zgarmas narxlar farazlari tomonidan belgilanadi (P ni belgilab beradigan). Talab hajmi bu belgilandan taklifga teng bo’lishi kerak. Yopiq iqtisodiyotda, kengaytirilgan fiscal siyosat muvozanatli foiz stakasining oshishiga sabab bo’ladi. Foiz stavkasidagi oshish muvozanatli daromadning oshishiga sabab bo’ladi. Bu ikkita tasirlar birgalikda pul bozoridagi muvozanatni saqlab turadi. Teskari ravishda, kichik ochiq iqtisodiyotda, r --- r* bilan belgilanadi shuning uchun bu tenglikni qanoatlantiradigan bitta daromad darajasi mavjud va bu daromad darajasi fiscal siyosat o’zgarganda o’zgarmaydi. Bu bilan, hukumat xarajatlarni oshirganda yoki soliqlarni qisqartirganda, valyutaning qadrsizlanishini va sof eksportdagi pasayish daromadlarni oshirish bo’yicha kengaytirilgan siyosatlarni to’liq qoplashga yetarli bo’lishi kerak.
Pul taklifini kengaytirish foiz stavkalarini pasaytiradi va xarajatlarning oshishiga olib keladi. Ma’lumki xarajatlarning ortishi importning o’sishini rag’batlantiradi va savdo balansini yomonlashtiradi. To’lov balansining taqchilligi yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning mamlakatdan chiqib ketishi ham ta’sir ko’rsatadi. Lekin egiluvchan valyuta kursi sharoitida taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning o’sishi va kapitalning oqib ketishi xorijiy valyutaga talab oshishiga olib keladi va milliy valyuta qadrsizlanadi. Bu qadrsizlanish mamlakat eksportchilarining raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi yaxshilanadi. Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga bo’lgan talabning o’sishini anglatadi va pul massasining dastlabki o’sishi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi. Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining o’sishi orqali) va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda eksportning o’sishi orqali) ta’sir ko’rsatadi. Kapitalning oqib ketishiga va o’z navbatida milliy valyutaning qadrsizlanishi darajasiga ta’sir ko’rsatgani uchun ham kapitalning mobilligi muhim ahamiyatga egadir.
Ammo, pul-kredit siyosati murakkab etkazib berish mexanizmiga egaligi sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy ta’siri ishlab chiqarishni kengaytirishning ichki rag’batlari ( foiz stavkasining pasayishi) orqali emas, balki ko’proq tashqi dunyo orqali ro’y beradi deb tasavvur qilish mumkin. Boshqacha aytganda, kapitalning chiqib ketishi va valyutaning qadrsizlanishi sharoitida mamlakat mahsulotlariga talabning o’sishi uning eksportiga talabning oshishi hisobiga ro’y beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki balansga ijobiy ta’siri o’ziga xos xususiyatga ega. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligini baholash yanada murakkabroqdir.Ma’lumki, davlat xarajatlarining ortishi ichki va tashqi muvozanatga ikki yo’nalishda: daromad orqali va foiz stavkasi orqali ta’sir ko’rsatadi. Daromadlarning ortishi( multiplikator samarasi orqali) importni ko’paytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valyutaning kursini pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan qarzlarini ko’paytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz stavkalarining ortishiga olib keladi. Yuqoriroq foiz stavkalari esa xorijdan kapital oqib kelishini rag’batlantiradi. Bu esa milliy valyuta kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija esa kapitalning mobilligi darajasiga bog’liq bo’ladi.
Kapitalning past mobiligi sharoitida byudjet ekspantsiyasi daromad orqali ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Kapitalning uncha ko’p bo’lmagan miqdorda oqib kelishi savdo balansining taqchilligini qoplay olmaydi va oqibatda valyuta kursi pasayadi. Milliy valyutaning arzonlashishi eksportning o’sishi uchun qulay sharoit yaratadi va to’lov balansining taqchilligini bartaraf qilish imkonini beradi. Eksportning ortishi, shuningdek, byudjet ekspantsiyasining ichki ishlab chiqarishga ijobiy ta’sirini to’ldiradi.
Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital schyotining to’lov balansi va valyuta kursiga ta’siri kuchaya boradi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida uning oqib kelishi sababli ro’y bergan valyuta kursining ko’tarilishi tendentsiyasi ustunlik qiladi. Bu eksportning qisqarishiga va savdo balansi taqchilligining ortishiga olib keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib kelishi bu taqchillikni qoplash va to’lov balansini muvozanatlashtirish imkonini beradi. Ammo byudjet ekspantsiyasining ishlab chiqarish hajmiga yakuniy ta’siri deyarli nolga teng bo’ladi. Bunga kuchli siqib chiqarish samarasi mavjudligi, ya’ni xususiy investitsiyalarni foiz stavkasining oshishi orqali va eksportni almashinuv kursining oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab bo’ladi.

Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish hajmiga, shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday bo’lishidan qat’iy nazar pul-kredit siyosati ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Xulosa

Ochiq iqtisodiyot modeli mamlakat ichida ham, chet elda ham iqtisodiy faoliyat erkinligini nazarda tutadi. Ochiq iqtisodiyot - bu iqtisodiy munosabatlarning barcha sub'ektlari tovar, xizmat, kapital va boshqa ishlab chiqarish omillari bo'yicha xalqaro bozorda operatsiyalarni cheklovlarsiz amalga oshirishi mumkin bo'lgan iqtisodiyotdir. Yopiq iqtisodiyotdan farqli o'laroq, tashqi savdo operatsiyalari erkinligi mavjud, erkin valyuta kursi o'rnatiladi va tartibga solish valyuta zaxiralari va standartlari orqali amalga oshiriladi. Ochiq iqtisodiyot deganda mamlakatlarning MRIda faol ishtirok etishi, ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning, ishlab chiqarishning eksport omillarining (ishchi kuchi, kapital, texnologiyalar) eksporti va eksportining katta qismi eksport qilinishi va import qilinishi va ularni import qilish erkinligi, mamlakatlar jahon moliya bozorlarida kreditlar olishlari va taqdim etilishi va ularning tarkibiga kirishi tushuniladi. xalqaro moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar tizimi. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, yopiq iqtisodiyotga ega mamlakatlar oxir-oqibat jahon iqtisodiy aloqalarida ishtirok etadigan davlatlarga qaraganda kambag'al bo'lib qoladilar, chunki birinchisi yangi g'oyalar va texnologiyalardan, xorijiy investitsiyalar, axborotlardan va hokazolardan ajralib turadi. ochiq iqtisodiyot - bu milliy iqtisodiyotning eng samarali ishlashiga erishish uchun tashqi iqtisodiy faoliyatning afzalliklaridan maksimal darajada foydalanish. Ochiq iqtisodiyot tashqi savdoda davlat monopoliyasini istisno qiladi va qo'shma tadbirkorlikning turli shakllaridan faol foydalanishni, erkin tadbirkorlik zonalarini tashkil qilishni talab qiladi, shuningdek, xorijiy kapital, tovarlar, texnologiyalar, axborot va ishchi kuchi oqimi uchun ichki bozorning oqilona mavjudligini nazarda tutadi.