O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi

Gidrosferaning asosiy tashkil etuvchilari
Yer sirtining okeanlar vdengizlar suvlari bilan qoplangan yuzasi umumiy nom bilan dunyo okeani deb ataladi. U planetamizning suv qobig‘i bo‘lgan gidrosferaning ajralmas va asosiy qismidir. Gidrosfera dunyo okeanidan tashqan, yuqorida aytilgandek, quruqlikdagi suvlar-daryolar, koilar va muzliklardan, atmosferadagi suv bug‘laridan, tuproqdagi namlikdan, shuningdek, yer osti suvlaridan tashkil topgan. Yerkurrasi umumiymaydoni(510mln.km2)nmg361 mln.knr yoki 71 foizini dunyo okeani egallagan, quruqliklar yuzasi esa 149 mln.km2 yoki uning 29 foizini tashkil etadi. Quruqlikdagi barcha ichki suv havzalarining yig‘indi maydoni uning umumiy maydonining 3 foizidan kamrog‘ini, muzliklar esa taxminan 10 foizini tashkil etadi. Yer kurrasida quruqlik va suv yuzalari notekis taqsimlangan: quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda bo'lib, uning yuzasi 39 foizni tashkil etadi: janubiy yarim sharda esa quruqlik bor-yo‘g‘i 19 foizni egallagan. Bunday taqsimlanish atmosferaning umumiy sirkulatsiyasiga va suvning tabiatda aylanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Gidrosferaning turli qismlarida suv miqdorining taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Yer kurrasidagi suvning umumiy hajmi 1 mlrd 386 mln.km3 dan ortiq. Bundan 1 mlrd 338 mln.km3 qismi dunyo okeanida, 234 mln.km3-Yer po‘stida, 26 mln.km3-muzliklarda, 176 ming km3-ko‘llarda, 2,1 ming km3 esa daryolardadir (3.5-jadval). Yerdagi suvning umumiy hajmi taxminan hisoblangan, chunki yer osti suvlarining miqdori hali unchalik aniq baholangan emas. Yer kurrasidagi chuchuk suvlarning umumiy zaxirasi 35 mln.km3 deb baholanadi (Yerdagi umumiy suv hajmining 2,3 foizi), uning 68 foizidan ko‘prog‘i Antarktida va Grenlandiya muzliklarida va 30 foizi yer osti suvlaridan iboratdir. Hozirgi paytda foydalanish uchun mumkin bo‘lgan chuchuk suvlar miqdori yerdagi umumiy suv hajmining taxminan 0,3 foizini tashkil etadi
Gidrosferaning 96% dan ortigʻini dengiz va okeanlar tashkil etadi; taxminan 2% - yer osti suvlari, taxminan 2% - muzliklar, 0,02% - quruqlik suvlari (daryolar, ko'llar, botqoqlar). Yer gidrosferasining umumiy hajmi 1 milliard 500 million km3 dan ortiq. Ulardan okean va dengizlarda 1370 mln km3, yer osti suvlarida 60 mln km 3 ga yaqini muz va qor holida 30 mln km 3 ga yaqin, ichki suvlarda 0,75 mln km 3, atmosferada esa - 0,015 million km 3.
Gidrosferaning hajmi doimiy ravishda o'zgarib turadi. Olimlarning fikriga ko'ra, 4 milliard yil oldin uning hajmi atigi 20 million km 3 ni tashkil etgan, ya'ni hozirgisidan deyarli 7 ming baravar kam edi. Kelajakda Yer mantiyasidagi suv hajmi 20 milliard km 3 ga baholanganligini hisobga olsak, Yerdagi suv miqdori ham ortadi, bu gidrosferaning hozirgi hajmidan 15 baravar ko'pdir. Gidrosferaga suv oqimi Yerning chuqur qatlamlaridan va vulqon otilishi paytida amalga oshiriladi, deb ishoniladi.
Faqat er osti suvlarining tasdiqlangan zaxiralarini hisobga olgan ma'lumotlarga ko'ra, butun sayyoramizning atigi 2,8% chuchuk suv; shundan 2,15% muzliklarda va atigi 0,65% daryo, koʻl, yer osti suvlarida. Suvning asosiy massasi (97,2%) sho'rdir. Gidrosfera yagona qobiqdir, chunki barcha suvlar bir-biriga bog'langan va doimiy katta yoki kichik aylanishlarda bo'ladi. Suvning to'liq yangilanishi turli yo'llar bilan sodir bo'ladi. Qutb muzliklaridagi suvlar 8 ming yilda, yer osti suvlari 5 ming yilda, ko‘llar 300 kunda, daryolar 12 kunda, atmosferadagi suv bug‘lari 9 kunda, Jahon okeani suvlari esa yangilanadi. 3 ming yil ichida.
Gidrosfera sayyora hayotida juda muhim rol o'ynaydi: u quyosh issiqligini to'playdi va uni Yerda qayta taqsimlaydi; Yog'ingarchilik okeanlardan quruqlikka tushadi.
Geologik tarix davomida gidrosferada sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, ammo ular haqida juda kam ma'lumotlar mavjud. Hisob-kitoblarga ko'ra, muzlik davrida muz miqdori keskin ko'paygan va shu sababli Jahon okeani hajmining pasayishi va sathining o'nlab metrlarga pasayishi kuzatilgan. Hozirgi vaqtda gidrosfera insonning texnik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan misli ko'rilmagan tezlik va hajm o'zgarishlariga duchor bo'lmoqda. Yiliga qariyb 5 ming km 3 suv sarflanadi va 10 barobar ko'p ifloslanadi. Ayrim mamlakatlar chuchuk suv tanqisligini boshdan kechira boshladi. Bu Yerda uning yetarli emasligini anglatmaydi: shunchaki odam undan oqilona foydalanishni hali o'rganmagan.
Gidrosfera litosfera bilan o'zaro ta'sir qiladi. Bu suvning ishi bilan bog'liq eroziv va akkumulyativ jarayonlardan dalolat beradi. Gidrosfera atmosfera bilan ham o'zaro ta'sir qiladi: bulutlar dengiz va okeanlar yuzasidan bug'langan suv bug'idan iborat. Gidrosfera ham biosfera bilan o'zaro ta'sir qiladi, chunki biosferada yashovchi tirik mavjudotlar suvsiz yashay olmaydi. Sayyoramizning turli qobiqlari bilan o'zaro aloqada bo'lgan gidrosfera, o'z navbatida, er yuzasining ajralmas tabiatining bir qismi sifatida ishlaydi.
Geologik davrlar bilan o'lchanadigan vaqt oralig'ida Yerdagi umumiy suv zahiralari deyarli o'zgarmaydi, chunki erning ichki va tashqi fazosidan Yer yuzasiga suv oqimi juda kichik va amalda suvning qaytarib bo'lmaydigan yo'qotilishi bilan qoplanadi. atmosferaning yuqori qatlamlarida suv bug'ining fotodissipatsiyasi tufayli. Shuning uchun gidrosfera yarim yopiq tizimdir.
Xulosa
Xulosa o’rnida shularni aytishimiz insoniyat sayyoramiz gidrosferasiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi va bu dunyo aholisi va inson ehtiyojlari ortishi bilan davom etadi. Global iqlim o'zgarishi, daryolarning toshishi, botqoqli yerlarning drenajlanishi, oqimning qisqarishi va sug'orish mavjud chuchuk suv gidrosfera tizimlariga bosim o'tkazdi. Yerning suv manbalariga zaharli kimyoviy moddalar, radioaktiv moddalar va boshqa ishlab chiqarish chiqindilari, shuningdek, mineral o‘g‘itlar, gerbitsidlar va pestitsidlarning sizib chiqishi tufayli barqaror holat buzilmoqda. Inson aralashuvi natijasida yuzaga kelgan evtrofikatsiya chuchuk suv ekotizimlari uchun muammoga aylanmoqda. Qishloq xo‘jaligi va sanoat oqava suvlarining ortiqcha ozuqa moddalari va organik moddalari suv tizimlariga chiqarilishi natijasida ular sun’iy ravishda boyitiladi. Bu qirg'oq bo'yidagi dengiz ekotizimlariga, shuningdek, organik moddalarning okeanlarga kiritilishiga ta'sir qiladi, bu insoniyatdan oldingi davrga qaraganda bir necha baravar ko'pdir. Bu ba'zi hududlarda, masalan, siyanobakteriyalar va diatomlar o'sadigan Shimoliy dengizda biotik o'zgarishlarga olib keldi.
Aholi soni ortishi bilan ichimlik suviga boʻlgan ehtiyoj ham ortadi va dunyoning koʻp joylarida haroratning oʻzgarishi sababli toza suv olish nihoyatda qiyin. Odamlar mas'uliyatsiz ravishda daryolar oqimini boshqarib, tabiiy suv zaxiralarini kamaytirar ekan, bu yanada ko'proq muammolarni keltirib chiqaradi.
Odamlar gidrosferaga katta ta'sir ko'rsatdi va kelajakda ham shunday qiladi. Atrof-muhitga ta'sirini tushunish va salbiy ta'sirlarni kamaytirishga harakat qilish muhimdir.
Bundan tashqari okeanlar ustida rivojlanadigan havo massalariga ham ta’sir ko’rsatib ya’ni okean suvlarining ifloslanishi okeanlardagi bo’ladigan bug’lanishga ta’sir ko’rsatib iqlim o’zgarishi muammolarini ham keltirib chiqarmoqda.Shuning uchun hozirgi vaqtda okean suvlaring zararli moddalar bilan ifloslanishi global muammoga aylanib ulgurdi. Har yili bo’lib o’tadigan butunjahon iqlim va suv bo’yicha xalqaro konferennsiyalarda bu kun mavzusiga aylangani bejizga emas.Agarda buning oldi hozirdan olinmasa keyinchalik buning salbiy oqibatlari yanada kuchayib ketishi mumkin.


FO YD ALAN ILGAN A D A BIY O TLA R R O ‘ YXATI

1. 
   F. Hikmatov, D. Aytbayev, D. Saidova. Geofizika asoslari.Toshkent-2019
   
2. 
   A.Soatov , O. Abdulqosimov .Geografiya 6-sinf darslik
   
3. 
   Wikipediya internet tarmog’i
   
4. 
   Ziyo.net axborot portali