O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Termiz davlat universiteti «Iqtisodiyot va biznes»

John Loke (1632-1704). John Loke faylasuf, Oksford akademigi, shifokor, davlar arbobi, iqtisodchi, siyosatchi va revolutsiyachi sifatida tanilgan. U bir muncha notinch, ko’zga ko’ringan institutlar, jumladan ingliz monarxiyasi tugallangan va keyinchalik yana qayta tiklangan va 1688-yilgi “Shonli revolutsiya” (Uilliam III angliya qiroli va Mary II angliya qirolichasi bo’lgan) natijasida konstitutsiyaviy hokimiyat o’rnatilgan davrda yashagan. Soliqqa keladigan bo’lsak, u haqida Loke juda kam yozgan lekin ulkan ahamiyatga ega ma’lumotlarni qoldirgan.
Loke insonlar o’z kuchi va sa’yi harakati tufayli erishgan shaxsiy mol-mulkiga ega bo’lish huquqi borligiga ishongan. Biroq ko’proq narsaga erishishga intilish tufayli iqtisodiyotda mutanosiblik buzilgan va pul munosabatlari rivojlanishi oqibatida turli kelishmovchiliklar yuzaga kelgan. Odamlar bir jamiyatga birlashib yaxlit xalq hokimiyatini tashkil qilishgan. Bundan asosiy maqsad kishilar o’z mol-mulklariga xavfsiz egalik qilishni ta’minlash bo’lgan. Biroq bu birlashish odamlarga boshqaruvdagi katta kuch berilganini anglatgan va bu narsani Loke davlatning noqonuniy shakli sifatida baholagan. Bu “Ijtimoiy shartnoma nazariyasi” sifatida tanilgan. Unga ko’ra: shaxs jamiyatning barcha qarorlariga bo’ysunishga rozi bo’ladi, evaziga jamiyatga a’zo bo’lganlar uchun mol-mulk, erkinlik, sog’lik va hayot himoyasiga ega bo’lishgan. Bu soliq majburiyatlarining paydo bo’lishiga olib keladi. “Davlatning 2-xazinasi” asarida Loke ,,Oliy hokimiyat insonlarning shaxsan roziligisiz ularning mol-mulkining hech birini olib qo’ya olmaydi” deb fikr bildiradi. Lekin insonlarning davlatga to’lovlar to’lab turishi kerakligini Loke ,,Davlatning ulkan xarajatlarini tasavvur qilib bo’lmaydi va kimki davlat himoyasidan foydalansa o’z mulkidan ma’lum qismini o’z roziligi bilan shu xizmatlar evaziga berishi kerak” degan fikri bilan ifodalagan.
Ko’pchilikning roziligi ularning har birini fikrini bilish yo’li bilan yoki ular orasidan saralab olingan nomzod orqali aniqlangan. Agar kimki o’z amalidan foydalanib odamlarning roziligisiz soliqlarni o’rnatishga va yig’ishga harakat qilsa, u bu orqali mol-mulkning fundamental qonunini buzadi va davlat tanazzuliga olib keladi. Chunki insonlar ongidagi ,,Nima uchun mening mulkimni kimdir o’z xohishi bilan olishi kerak?” degan fikr ularning qarshiligini uyg’otishi mumkin.
Lokening “Ijtimoiy shartnoma nazariya” soliqlarni davlat himoyasi evaziga inson huquqlaridan foydalangan holda joriy qilinishiniyoqlab chiqqan. Bu huquqlardan davlatning foydalanishi Loke tomonidan davlatning soliqqa tortish huquqi deb nomlanadi, aks holda u qonuniy o`g`rilikka o`xshab qolar edi. Bu fikr keyinchalik faylasuflar, ayniqsa o`rta asrlar teologi Thomas Aquinasning “Summa Theologica” asarida muhokama qilingan.
Loke tom ma`noda o`zining bir qancha soliq nazariyalari uchun “Levianthan” asarida soliq yig`imlarini davlat himoyasi va qonun ustuvorligi uchun to`lov sifatida keltirib o`tgan Toms Gobbsga qarzdordir. Haqidatdan ham Gobbs o`z asarlarida “ijtimoiy shartnoma” g`oyasini ham birmuncha shakllantirgan. Holbuki, davlat organlari kerakligicha samarali ishlamasligi va soliqlar onsongina insonlar mol mulkini ularning roziligisiz tortib olishga majbur qiluvchi kuchga aylanishi mumkin. Bunday ma`lum muammolardan qochish uchun, soliqlarning doirasi cheklanishi kerak. Soliq bu shaxs bilan davlat o`rtasidagibitimdir. U davlatni o`z funksiyalarini amalga oshirishida resurslar bilan ta`minlashi kerak, lekin majburiy holda emas. Fuqarolarning katta qismi uning joriy qilinishiga rozi bo`lishlari shart.
Loke ning garchi “kimki davlat himoyasidan foydalansa o`z mol-mulkidan ma`lum qismini ushbu himoya uchun to`lab berishi kerak” degan fikri, progressiv yoki proporsional soliqlarning bir turi yoki hozirda “benefit principle” sifatida keltiriladigan, soliq davlatdan olinadigan manfaatga bog`liq holda to`lanishini anglatuvchi g`oya sifatida tushunilishi mumkin bo`lsa ham u soliqlarning boshqa turlari, ularning tabiati, miqdori, yig`ilishi to`g`risida hech nima aytmagan. Amaliyotda hattoki soliq to`lovchilar va ularning holati haqida juda ko`p ma`lumot mavjud bo`lgan hozirgi zamonda soliqlarni bu g`oyaga asosan undirish deyarli imkonsiz. Shuningdek, “mol-mulk” so`zi tushunishga oson bo`lsa ham, bu insonlar ega bo`lgan barcha narsalarmi yoki yermi degan savollarni ko`taradi. Shuning uchun hamma soliq to`lashi kerakmi yoki yer egalarimi degan muammo yuzaga keladi. Bu savollar javobsizligicha qolmoqda.
Samuel Johnson (1709-84). Doktor Johnson soliq nazariyachisi sifatida emas balki u tuzgan izchil “Lug`at” tufayli ko`proq eslanadi. Lekin 1770-yillarda soliqlarga bevosita aloqador bo`lgan, Amerikaning soliqqa tortish muammolari, Amerika mustaqillik urushi markazidagi masalalar bilan shug`ullanadigan “The Patriot” (1774) va “Taxation No Tyronny”(1775) asarlarini yozadi. Johnson Angliyaning Amerika koloniyalarini soliqqa tortish huquqini himoya qiladi va Amerikani “Angliya himoyasida saqlanuvchi... Angliya nizomi bo`yicha tuzilgan... Angliya armiyasi tomonidan mudofaa qilinuvchi” deb ta`riflaydi va “Ular bizning davlat himoyasi ostida rivojlanmoqda, shuning evaziga nimadur berishlari kerak” degan fikrni ilgari suradi. Agar Amerikaliklar ingliz qonunlarini qabul qilishsa ular uni to`laligicha qabul qilishlari kerak edi, jumladan soliqqa aloqador bo`lganlarini ham. Ular o`zlari yoqtirgan elementlarni olib tashlay olmasdilar. Qonun ko`pchilikning xohishi bilan yo`lga qo`yilgandan keyin kolonistlar Inglizlarga o`z huquqlarini topshirishga majbur bo`ldilar.
Devid Yum (1711-76). Yum Lokkning ijtimoiy shartnoma nazariyasi tushunchasini yo'q qilishi bilan keng tanilgan. Uning Original Shartnoma ishida, u hukumatlar qanday bir turdagi shartnoma tomonidan emas, balki zo'ravonlik yo'li bilan tashkil etiladi, deb bahs yuritadi. Agar hech qanday ijtimoiy shartnoma bo’lmasa, hokimiyat qanday qonuniy asosda soliqqa tortishi mumkin? Bu savolga Yum aniq javob bermagan bo’lsada, uning bir necha asarlarida bu haqida ma’lumotlar bor.² Hukumat shartnomalarni himoya qiladi va shartnomalarni barchaning manfaati uchun yaratishga majbur qiladi. Qoidalar va majburiyatlar tinch jamiyatni yaratish hamda milliy va xalqaro sadoqatni boshqarish uchun yaratiladi. Soliq to'lash inson hohlagan jamiyatni qo'llab-quvvatlash bilan bog’liq fuqarolik burchidir, deya xulosa qilish mumkin. Ammo, Yumning boshqa ishlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, “Inson aqli haqida so’rov” asarida (u taklif qiladi), inson harakatlariga faqat birlamchi prinsplar, inson o’zini qanday tutishi kerakligi har doim ham asos bo’la olmaydi. Demak, soliqda buni qo’llasak, inson uni qabul qilishi kerak, chunki soliq odatiy shakllangan: inson u nima uchun paydo bo’lgani haqida o’ylashi nojoiz. Inson narsalarni boricha qabul qilishi, bor narsadan foydalanishi, garchi u narsa o’zgartirilishi mumkin bo’lsada, u bilan shug’ullanishi kerak. Yum o’zining original shartnoma inshosida buni yanada oydinlashtiradi: Yangi hukumat tashkil etilgan paytda, qanday vositalar orqali tashkil etilgan bo’lmasin, odamlar asosan undan norozi bo'lgan, ular hukumatga sodiqlik yoki ahloq qoidalaridan ko’ra ko’proq zaruriyat va qo’rquvi uchun bo’ysunadi... Vaqt, darajalar bu barcha qiyinchiliklarni bartaraf etadi va millatni ular bosqinchi yoki mustabid deb o’ylagan qonuniy shahzodalari, uning oilasiga yaxshi munosabat bildirishga o’rgatadi.
Yumning “Soliq” deb nom olgan inshosida soliq bo’yicha qarashlar tushuntirib ketilgan. U soliq nazariyasiga yo’naltirmaydi, balki ishchilar qanday qilib ish kuchini oshirganda soliq yuki oshishiga ko’nishi, ish haqini katta darajada oshmasligi haqida munozara qiladi. Ishchi tirishqoqlik bilan ishlasa, albatta ko’proq pul topadi. U iqlimi keskin bo’lgan mamlakatlardagi ishchilarning tabiiy noqulayliklarni yengib o’tish uchun qattiqroq ishlari kabi vaziyatlarni ko’rib, solishtiradi. U soliqqa tortishning eng yaxshi yo’li muhtoj odamlarni emas, balki boy insonlarni soliqqa tortish kerak deb bahs yuritadi. Uning “Fuqarolar ozodligi” (1741) nomli inshosida ozod bo’lgan hokimiyatlar ortiqcha qarz va soliqlar tufayli yo’qolib ketish tendensiyasiga ega deb hisoblaydi.