|
Zamin otli bir Sayyorani
Ikki bo‘lak qilib so‘ydilar.
G‘arb dedilar bitta porani
Bir porani SHarq deb qo‘ydilar. E.Vohidov
Qoliplovchi qofiya: a b b a
Ba’zi tunlar qattiq - qattiq
Bo‘kirdi - da qo‘ydi sellar
Quturadi vaxshiy ellar
Ucha yozdi ko‘rpa - yostiq Oybek
Juft qofiya: a a b b v v g g
Ikki do‘stga aytib SHaraf - shon
Oqar edi toshqin Zarafshon
Olam sari sochib yangi ong
Sekin - sekin yoriSHardi tong. H.Olimjon
Mumtoz adabiyotda masnaviylar xudda shunday qofiyalanadi.
Nedur ahvoling, ey zori g‘aribim,
Visolim davlatidin benasibim.
CHekarding g‘am tog‘in holing nechundir,
Bu yukdan jimmi chun noming nechukdir. Navoiy.
Bo‘ldi taajjub qiziq hangomalar,
Arz etayin emdi yozib nomalar.
Adl qulog‘i - la eshit holimi
Zulm qilur baski menga zolimi Muqimiy
SHunday qofiyalash yo‘li bilan yozilgan asarlar masnaviy deyiladi.
Uzilgan qofiya: a b v b
Tong otarchog‘ida juda sog‘inib
Bedil o‘qir edim, chiqdi oftob.
Loyqa haylatlar chashmaday tindi
Pok - pokiza yurak - bir qatra simob. G‘.G‘ulom
Uchlik qofiya: a a b a
Qofiyaning bu turi xalq qo‘shiqlari uchun xarakterli bo‘lib, yozma adabiyotga ham o‘sha erdan kirib kelgan.
Olma ekilmasmidi,
Tagi chopilmasmidi.
Nega qariga berding?
Tegim topilmasmidi
Ruboiy ham xuddi shunday qofiyalanadi:
Ayrim hollarda ruboiyning qofiyasi a a a a bo‘lishi ham mumkin.
Sen gulsanu men haqir bulbuldurmen,
Sen shu’lasanu ul shu’laga men quldurmen,
Nisbat yo‘qtur deb ijtinob aylama kim,
SHaxmen elga, vale senga quldurmen
Bobur.
So‘zdurki, nishon berur o‘lukka jondin,
So‘zdurki, berur jonga xabar jonondin,
Insonni so‘z ayladi judo hayvondin
Bilkim, guhari SHarifroq yo‘q ondin
Navoiy
Bunday ruboiy taronai ruboiy deyiladi.
Zanjirli qofiya: a b a b v b v g v g d g
Qofiyaning bu turi G‘arbiy Evropada t e r s e t yoki tersina deb yuritiladigan uch misrali bandlardan tashkil topgan she’rlarda yoki shunday misralardan tuzilgan epik poemalarda uchraydi. M.Dantening «Ilohiy komediya» asari ana shunday tersina bilan yozilgan. Bu xususiyat A.Oripovning tarjimasida ham yaxlit berilgan.
Ternarnaya rifma - bu ham uch misrali bandlarda uchraydigan qofiya turi bo‘lib, zanjirli qofiyadan farqli o‘laroq, a a b v v b s s b bo‘ladi. G‘.G‘ulomda ana shunday ternarnaya rifmaning o‘ziga xos ko‘rinishi uchraydi: a b v a b v
Ko‘rmasdan, bilmasdan uylanish
Turmushday eng shirin ne’matga
Alamni o‘rtoqlash emasmi?
Tanimay to‘satdan bo‘lgan yosh
YASHashda eng chuqur kulfatga
Sudrovchi yov tunin qiymasmi? G‘.G‘ulom. Tagduzi
SHe’r turlari, ulardagi misralarnig soni va bandlarning xususiyatiga qarab, zanjir qofiyaning boshqa bir qator turlarini uchratish mumkin.
Katren (to‘rtlik). To‘rt misrali bandlardan tashkil topgan she’r bo‘lib, qofiyasi a b a b s d d s e g e g e g
SHe’rim! YAna o‘zing yaxshisan,
Boqqa kirsang, gullar SHarmanda.
Bir men emas, hayot SHaxsisan,
Jonim kabi yaSHaysan tanda.
YUragimning dardi - naqshisan,
Qilolmaymen seni hech qanda!
O‘t bo‘lurmi ishqi yo‘q tanda?
Ishqimsanki, she’rim, yaxshisan.
Sen orada ko‘prik bo‘ldingda,
Teyne bilan o‘rtoq tutindim,
Lermontovdan ko‘mak o‘tindim.
Butun umrim sening bo‘yningda,
Saharda qon tupursam, mayli,
Men - Majnunman; she’rim sen Layli! Nosir.
Sekstika (oltilik). Qofiya sistemasi avvass avavss aavsssv avsavs
Detsima (o‘nlik). Qofiyasi: Avvaassdds yoki avavssdeed
Detsima ispan poeziyasidan kelib chiqqan bo‘lib, uning qofiyasida mujskaya va jenskaya rifma baravar bo‘ladi.
Rondelp. Uch bandli she’r bo‘lib, qofiyasi avva avav avvaa
Ayrim qofiyalash sistemalari o‘SHanday qofiya sistemasini birinchi marta ishlatgan asar nomi bilan ataladi. M., A.S.Pushkinning «Evgeniy Onegin» she’riy romani 14 qatorli bandlardan tashkil topgan bo‘lib, qofiyalash sistemasi quyidagicha: abab aabb abba aa
Bunday qofiyalash sistemasi «oneginskaya strofa» nomi bilan yuritiladi.
G‘.G‘ulom she’riyatida (ayniqsa ijodining dastlabki bosqichida yaratilgan she’rlarida) turli-tuman qofiyalash sistemalarining ishlatilganligini ko‘ramiz.
«Go‘zallik nimada» - aaab aaab
«Surnay» - aabva
«Bo‘lsin» - aabv
«Beviqor qor» - aabbv bbba
«CHaman» - aaaaaa bbbbba
«Salom va tabrik» - aaabb
«Paranji» - aaaa bbbaa
Oybekning «Na’matak» she’ri qofiyasi ham juda nodir bo‘lib, hech erda uchramaydi.
a v d j i a
b g e z k
v d j i a
b g e z k
a v d j i a
Qofiyalangan proza. Qofiya prozada ham bo‘lishi mumkin. Qofiyalangan proza saj’ deyiladi. Sajh namunasini xalq og‘zaki ijodida ko‘p uchratamiz. Ertaklarda: bor ekanda yo‘q ekan, och ekanda to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasavul ekan, qarg‘a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, toshbaqa tarozidor ekan, qurbaqa undan qarzdor ekan
Maqollarda: «Otalar so‘zi - aqlning ko‘zi»
«Ming o‘yla, bir so‘yla»
«Qari bilganni pari bilmas»
Xalq dostonlarida: «Bir so‘zni eshitib, Intizor oym ertaroq bormay, uncha- buncha so‘zga quloq solmay, oltin ko‘shkning ustida turib, ko‘shkning pastida asp jallob buni ko‘rib, og‘zi angrayib turdi».
Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarida: «Dehqonki dona sochar, erni yormoq bilan rizq yo‘lin ochar. Agar rostlik va salohi bordur, uyi solih nokasidin nomadordir. Olam ma’murligi alardin, olam ahli masrurligi alardin. Har qayon qilsalar harakat, elga ham qut etkurur ham barakot».
Qofiyali prozada yozish usuli boshqa.
Saj’ usulida yozilgan asarlar musajja deyiladi.
Qofiyali proza yozish usuli ham boshqa xalqlar adabiyotida ham bor. M.R.Rollanning «Kola Bryunpon» romani.
Oq she’r. Oq she’r qofiyasiz she’r bo‘lib, unda qofiya o‘rnini vazn, intonatsiya va boshqa vositalarning mukammalligi bosishi kerak. Qadimgi yunon poeziyasida, Gomer dostonlarida qofiya bo‘lmagan. SHekspir dramalari ham qofiyasiz yoziladi. M. Pushkinning «Boris Godupov», SHayxzodaning «Mirzo Ulug‘bek», Nekrasovning «Rusiyada kim yaxshi yaSHaydi» poemasi qofiyasiz oq she’rda yozilgan. O‘zbek adabiyotida SHayxzoda va Mirtemirlar oq she’r namunasini yaratganlar. SHayxzodaning «Urug‘ socharlar» she’r buning namunasidir.
Qofiyadan keyingi elementlar. Ba’zi she’rlarda qofiyadan keyin ham ayrim so‘z, birikma yoki butun-butun jumla bir xilda takrorlanib kelishi mumkin. Qofiyadosh so‘zlardan keyin aynan takrorlanib keladigan yordamchi so‘zlar, alohida so‘z yoki jumlalar barmoq sistemasidagi she’rlarda hamda yirik epik asarlarda boshdan oxirigacha davom etadigan izchil takror bo‘lmasdan, o‘tkinchi, epizodik xarakterga ega bo‘ladi. Bunday takror qofiyadosh so‘zlardan keyin misra oxiridagina bo‘lmasdan band oxirida ham bo‘lishi mumkin.
Tavtalogik qofiya ham aslida misra oxiridagi takrorga kiradi.
Erdagi tangrilarning qora qanotin
YOndirib, naxra ochding nurga, bahorga.
Biz azalgi tunlarning oltin saboxin.
O‘ndik kurashlardan so‘ng mirqib bahorga Oybek
Do'stlaringiz bilan baham: | 
