O’zbekiston Respublikasi Navoiy kon metallurgiya kombinati Navoiy davlat konchilik instituti “Mashinasozlik texnologiyasi” kafedrasi

мисол. Рандалаш дастгоҳининг олти бўғинли кулисали механизмини кўриб чиқамиз (1.3-в шакл). Бу механизмнинг қўзғалувчанлик даражасини аниқлаймиз
, (I. 4)
Демак, механизмда битта етакчи бўғин мавжуд. Бошланғич механизмдан энг узоқда жойлашган 4- ва 5- бўғинлардан иборат II синф 2 - тур Ассур гуруҳини ажратиб оламиз (1.3-г шакл), кейин 2 - ва 3 - бўғинлардан иборат II синф 3 - тур Ассур гуруҳини ажратамиз (1.3-д шакл ). Қолган 1 - ва 6 - бўғиндан иборат механизм I синфга мансуб бошланғич механизмдир (1.3 - е шакл).

Механизмларнинг қўзғалувчанлик даражасини аниқлашга доир масалалар:

1.4 - шакл 1.5 - шакл 1.6 - шакл

1.7 - шакл 1.8 - шакл 1.9 - шакл

1.10 - шакл 1.11 - шакл 1.12 - шакл

1.13 - шакл 1.14 - шакл 1.15 - шакл

Баъзи механизм ва бўғинларнинг шартли белгилари
1.1- жадвал

№	Номлари	Шартли белгиси	Ҳаракат тури
1	Қўзғалмас бўғин		Ҳаракатланмайди
2	Валларнинг поршининда айланиш		Тўла айланма
3	Ползуннинг қўзғалмас йўналтирувчи (х-х)да тўғри чизиқли ҳаракат		Илгариланма – қайтма
4	Икки бўғиннинг қўзғалмас бирикиши
5	Икки бўғиннинг V синф айланма кинематик жуфтлик оқали боғланиши
6	Кривошипнинг қўзғалмас бўғин билан V синф айланма кинематик жуфт орқали боғланиши		Тўла айланма
7	Икки бўғиннинг шарли шарнир А орқали бирикиши		Илгариланма – қайтма
8	Тирсакли валнинг шатун билан бирикиши		Айланма
9	Шатун билан ползуннинг V синф айланма кинематик жуфт орқали боғланиши		Илгариланма – қайтма
10	Цилиндрик (а) ва конуссимон (б) тишли ғилдираклар		Айланма
11	Тасмали узатма		Айланма
12	Фрикцион узатма		Айланма
13	Занжирли узатма		Айланма
14	Рейкали механизм		Илгариланма - қайтма
15	Кулочок		Айланма
16	Коромисло		Тебранма
17	Кулиса		Тебранма, ползунга йўналтирувчи
18	Кулиса		Илгариланма қайтма
19	Кулочокли механизм		Айланма – тебранма
20	Кривошип – ползунли механизм		Айланма - илгариланма – қайтма
21	Базис бўғин-шатун		Айланма - илгариланма – қайтма (мураккаб)
22	Кулисали механизм		Айланма, тебранма, сирпанма
23	Гидравлик ва пневматик механизм		Илгариланма қайтма

Назорат учун саволлар:

1. 
   Машина ва механизмлар назарияси фанининг мақсади ва вазифалари тўғрисида гапириб беринг.
   
2. 
   Машина деб нимага айтилади?
   
3. 
   Механизм деб нимага айтилади?
   
4. 
   Бўғин нима?
   
5. 
   Механизмларнинг қанақанги турларини биласиз?
   
6. 
   Кинематик жуфт нима?
   
7. 
   Механизмнинг тузилиш формуласини ёзинг.
   

3-Amaliy mashg’ulot

Tasmali uzatmani gemetrik va kinematik parametrlarini aniqlash.
Zanjirli uzatmaning geometrik va kinematik parametrlarini aniqlash
Tasmali uzatmalarning eng oddiysi yetaklovchi, yetaklanuvchi shkivlardan va ularga taranglik bilan kiydirilgan tasmadan tuzilgan bo’ladi. Yetaklovchi shkivdan harakat va energiya yetaklanuvchi shkivga tasma bilan shkiv orasida hosil bo’ladigan ishqalanish kuchi hisobiga uzatiladi.
Tasmali uzatmalar tasmasining ko’ndalang kesimi rasmiga ko’ra: yassi (15.1-rasm, a), ponasimon (15.1-rasm, b) va doirasimon (15.1-rasm, v) tasmali bo’ladi.

15.1-rasm. Tasmali uzatmaning turlari.
Tasmaning tarangligi, qamrov burchagi hamda ishqalanish koeffisienti qancha katta bo’lsa, tasmali uzatmaga shuncha katta yuklama qo’ysa bo’ladi. Odatda, taranglik tasmaning elastik deformasiyasi hisobiga hosil qilinadi. Biroq vaqt o’tishi bilan tasma cho’zilib qolganligidan uning tarangligi kamayadi. Bunday hollarda, talab qilingan taranglikka erishish uchun uzatmalar maxsus qurilmalar bilan ta’minlanadi.


Tasmali uzatmalarning geometrik va kinematik parametrlari
15.2 – rasmda tasmali uzatma sxemasi ko‘rsatilgan. Rasmda yetaklovchi tarmoq pastda, yetaklanuvchi tarmoq yuqoridagi tarmoqda joylashgan. Yetaklovchi tarmoqning aylana tezligi va yetaklanuvchi tarmoq aylana tezligi quyidagi munosabat orqali bog‘langan:
= , (15.1)
bu yerda sirpanish koeffisienti.

15.2 – rasm. Tasmali uzatma sxemasi
va tezliklar quyidagicha aniqlanadi:
(15.2)
uzatmaning uzatish nisbati:
. (15.3)
Tasmali uzatma tasma kichik shkivini qamrash burchagi :
. (15.4)
Tasmaning uzunligi
. (15.5)
Tasmaning tezligi:
.
O‘qlararo masofa:
, (15.6)
tasmaning nisbiy uzunligi
.


Tasmadagi kuch va kuchlanishlar
Tasmali uzatmadagi aylana kuch:
(15.7)
Tasma tarmoqlaridagi kuchlar:
yetaklovchi tarmoqdagi:
; (15.8)
yetaklanuvchi tarmoqdagi:
; (15.9)
dastlabki taranglik kuchi;
, (15.10)


tasmadagi dastlabki taranglikdan hosil bo‘ladigan kuch, yassi tasmada , ponasimon tasmada ; – tasma eni, tasma qalinligi.
Tasmadagi maksimal kuchlanish
; (15.11)
bunda kichik shkivda tasma egilishidan hosil bo‘lgan kuchlanish; markazdan qochma kuch ta‘siridan hosil bo‘lgan kuchlanish; -tasmaning toliqishidagi chegarasi; - rezina tasmalar va charm tasmalar uchun; ip – gazlama tasmalar uchun. yetaklovchi tarmoqdagi kuchlanish. (15.8) formulani e‘tiborga olsak:
(15.12)
;
bunda egilishdagi tasmaning elastiklik moduli; charm va rezina – to‘qimali tasmalar uchun ÷ ; ip – gazlama tasmalar uchun ÷ ; tasma zichligi, ÷ ; ko‘payuvchi 10^-6 ni MPa ga o‘tkazish uchun hizmat qiladi.
Tasmali uzatma valiga tushadigan kuch
(2÷3) ; (15.13)
bunda taranglik avtomatik rostlansa 2; davriy rostlansa 3 qo‘yiladi.