O„zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti

2-Ma‟ruza.
Avtomatik sistema asboblari va vositalarini shartli belgilanishlarining o„qish
texnikasi .
Reja
1. SHartli belgilanishning o„qish texnikasi.
2. Birlamchi o„lchov o„zgartkichlari belgilanishini taqqoslash.
3. Ikkilamchi qurilmalarning belgilanishi.

1. SHartli o„quv texnik ko„rsatmalarini shartli belgilanishiga qaraymiz va ayrim paytlarda avtomatik vositalarda uchraydigan qurilmalarni belgilanishi. SHitda va joyiga o„rnatilishi 9 – rasmda haroratni o„lchash va to„g„rilash uchun asboblarning shartli belgilanishi. U qanday o„qiladi? Dastlabki o„lchovchi o„zgartkich (sezuvchi element) uchun haroratlar o„zgarishi va joyiga o„rnatish.

Misol uchun: Termoelektrikli o„zgartkich (termopara), qarshilik termoo„zgartkich (qarshilik termometri) termoballonning monometrik termometri va hokazolar.
ТЕ Т I ^{T R} TRC T C TRK T C _{T S}
a) b) v) g) d)
9 – rasmda haroratlarni o„lchash va to„g„rilash uchun qurilmalarni belgilanishi
keltirilgan.

9.a-rasmda aylana ichida gorizantal chizig„i bo„lmagan (qurilmani joyiga o„rnatish yoki daslabki o„lchovchi o„zgartkich 7 – jadvalda ko„rsatilgan)
9.b-rasmda birinchi T harf haroratni o„lchash parametrini belgisi ikkinchi E harf sezuchi elementni belgisi. SHunday qilib kerakli ma‟lumot hajmi umumiy ko„rinishi bu shartli belgida uzatiladi.
9.b – rasmdagi I harfi o„zgarish tavsifini ko„rsatuvchi qurilma.
9.v – rasmda ikkala qurilmani shitga o„rnatish, rasshifrovka qilishni belgilanishi keltirilgan.
Bu erda ikkala T haroratni ikkala R ro„yxatga oladi. S harfli qurilma esa rostlaydi. 9.g – rasmni chap tomonida haroratni shkalasiz to„g„rilash, joyiga o„rnatish tasvirlangan. S harf regulyator ekanligini bildiradi.
Birinchi belgilanish T – haroratni o„zgarishini ko„rsatuvchi majmua, R – ro„yxatga oluvchi, C – rostlagich va K – boshqaruv bekatni bildiradi. Bu ikkinchi qurilma va “Start” nazorat qiluvchi blok sistemalar bo„lishi mumkin. 9.d – rasmda harorat relesi tasvirlangan. Bu erda T – harorat, S – kontaktli qurilma.

PI PDI PT PR PIS PС
a) b) v)
10 – rasmda bosimni o„lchovchi qurilmalarni belgilanishi keltirilgan.

10.a – rasmda (R) bosimlarni o„lchash uchun qurilmalarni joyiga o„rnatish haqidagi ma‟lumotlar. I – kuzatuvchi, manometr, difmanometr, tyagomer, naporomer, vakummetr va h.k.; (D) – difmanometr ko„rsatish farqi. SHkalasiz(I harfsiz) masofadan uzatish, T – manometr,
7

difmanometr bilan elektr yoki pnevmatik uzatgich. 10.b – rasmda aylana ichining yuqori qismida P va R harflar yozilgan. Bosimni ro„yxatga oluvchi qurilmaning har qanday ko„rinishiga 2–qurilma misol bo„la oladi.10.v–rasmda elektrkontaktli manometr (vakuummetr) va regulyatorni o„lchash haqidagi ma‟lumot beruvchi qurilma. Bu erda R – bosim, I – ko„rsatgich, S – kontaktli qurilma, S – to„g„irlagich.

FE FI FQI FFR
a) b) v)
11 – rasm. Sarfni o„lchovchi qurilmalarni belgilanishi.
11.a – rasmda qiziqarli belgilanish keltirilgan. Ichida gorizontal chizig„i bo„lmagan aylana bu dastlabki o„lchovchi o„zgartkich yoki qurilmani joyiga o„rnatish keltirilgan. F va E harflar sarfga tegishli belgilash va sezuvchi element. E bu qurilma emas lekin o„lchovchi o„zgartkich. SHunday qilib bu belgilash balki diafragmaga, konusga (soplu), ventilli trubaga induksion sarf o„lchagich datchikga va h.k.larga tegishli. Gap shundaki, oldinda qo„llanilgan GOST 3925 – 58 maxsus shartli grafik belgilanish bilan dastlabki o„zgartkich bor edi. CHizilgan grafikda oson o„rganiladi. Hozirgi vaqtda ko„rsatilgan standart ish berayapti. Amalyotda shunday voqealar uchraydiki o„qigan funksional sxema qiyinchilik tug„diradi. Dastlabki o„zgartkichni topish uchun GOST 3925 – 58 belgilanganday, ularni joylarda rassechka qilinadi. Endilikda esa belgilanishni bajarish uchun GOST 21.404 – 85 va OST 36.27–77 belgilanishni dastlabki o„zgartkich kabi boshqa qurilmalarni ham joyida ishlatish kerak va agar bu erda yozilgan harflarni mazmun mohiyatiga tushinmasa, ularni hisobga olmaslik haqida gap ketadi, ustiga ustak aloqa kanallarni bo„laklarga bo„lib o„lchash mavjud emas. Ammo aloqa chiziq kesishuvi bilan berilganda tasvirlovchi asosiy trubaprovod (texnalog) oldida esa qurilma ko„rsatilgan.(o„zgartkich) harflar bilan bog„liq ba‟zi hollarda G„ va E bilish kerak, birlamchi o„zgartkich ekanligi.