|
11-mavzu. Korxonaning investitsion faoliyati (2 soat)
11.1 Investitsiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni
11.2 Korxona investitsiyalarining manbalari
11.3 Investitsion loyihalarining samaradorligini baholashning metodologik asoslari
11.4. Korxonalarda innovatsiya faoliyati va innovatsiya
11.5.
Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari
11.6.
Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari
Innovatsion
loyihalarni baholash
«Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib
«qo‘yish», «mablag‘ni safarbar etish», «kapital qo‘yilmasi» ma’nosini beradi.
Iktisodiy kategoriya sifatida investitsiya kuyidagicha tasniflanadi:
" avaylangan (birlamchi jamg‘arilgan) kapitalni ko‘paytirish maksadida kapitalni
tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish;
" investitsion loyixalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari
o‘rtasida vujudga keladigan iktisodiy munosabatlardir.
Investitsiya kiritishda, avvalo:
" investitsiya faoliyati sub’ektlarning mustakilligi va tashabbuskorligi;
" kiritilayotgan moddiy ne’matlarga investitsiya makomini berish (fukaro o‘zining
extiyojlarini kondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo‘la olmaydi);
" konun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati yaratilishi
zarur bo‘lib xisoblanadi.
309
Investitsiyalar - bu xali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga
ko‘yilgan kapitaldir. O‘zining moliyaviy shakliga ko‘ra, ular foyda olish maksadida
xo‘jalik faoliyatiga ko‘yilgan aktivlar xisoblansa, iktisodiy xususiyatiga ko‘ra, u yangi
korxonalar kurishga, uzok muddatli xizmat ko‘rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga
xamda shu bilan bog‘lik bo‘lgan aylanma kapitalning o‘zgarishiga ketgan xarajatlardir.
Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yukori darajada daromad
olish, samaraga erishish maksadida mutlok boshka davlat iktisodiyotining, tadbirkorlik va
boshka faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir.
Moliyaviy investitsiyalar kimmatbaxo kogozlar, aksiya va obligatsiyalar sotib olish,
pul mablaglarini banklarga foiz olish maksadida depozit xisob rakamlariga kuyish bilan
ifodalanadi.
Real investitsiyalar pul mablaglarini kapital kurilish, ishlab chiqarishni rivojlantirish
va kengaytirishga kiritishni ifodalaydi. Real investitsiyalar korxona, tarmok va butun
milliy iktisodiyotining kuch-kuvvatini belgilab beradi.
Investitsiya loyixasini tayyorlash va amalga oshirish kuyidagilarni uz ichiga oladi:
"
investitsiyaviy g‘oya(fikr)ni shakllantirish;
"
g‘oyaning dastlabki asoslanishi;
"
loyixada kuzda tutilgan texnik qarorning taxlili;
"
sertifikat talablarining bajarilishini tekshirish;
"
investitsiya loyixasi buyicha davlat boshkaruv idoralari bilan kelishuv yuzaga
keltirish;
"
axborot memorandumini tayyorlash.
Investitsiyalarning ichki manabalari kuyidagilar:
" ishlab turgan asosiy kapitalga xisoblanuvchi amortizatsiya ajratmalari natijasida
shakllanuvchi, korxonaning o‘z moliyaviy vositalari;
" foydaning investitsiya extiyojlariga ajratiluvchi qismi;
" sug‘urta kompaniyalari va muassasalari tomonidan tabiiy ofat va boshqa xodisalarda
to‘lanuvchi mablag‘lar;
" korxonaning aksiyalar chiqarishi va sotishi natijasida olinuvchi mablag‘lar;
" yuqori turuvchi va boshqa organlar tomonidan qaytarib bermaslik asosida ajratiluvchi
mablag‘lar;
" xayriya va shu kabi boshqa mablag‘lar.
Investitsiyalarning tashki manbalari kuyidagilar:
" markaziy va maxalliy byudjetdan, tadbirkorlikni ko‘llab-quvvatlovchi turli xil
fondlar tomonidan ajratiluvchi qaytarib bermaslik asosidagi mablag‘lar;
" korxonalar Nizom jamgarmasida moliyaviy yoki boshqa moddiy va nomoddiy
ishtirok shaklida, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va alohida shaxslarning
to‘gridan-to‘gri ko‘yilmalari shaklida kiritiluvchi xorijiy investitsiyalar;
" davlat va turli xil fondlar tomonidan qaytarib berish sharti bilan beriluvchi kreditlar,
jumladan imtiyozli kreditlar.
Investitsiyalardan (kapital ko‘yilmalardan) foydalanishning asosiy yo‘nalishlari
kuyidagilar xisoblanadi:
" yangi kurilish;
" korxonani kengaytirish va qayta tiklash;
" ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va texnik jixatdan qayta qurollantirish;
" xarakatdagi quvvatlarni takomillashtirish.
310
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baxolashda korxonalar ikkita vazifani
xal qilishlari lozim:
" kapital ko‘yilmalarning qoplanish muddati va daromadliligi nuqtai nazaridan, eng
maqbul variant tanlash imkoniyatini yaratuvchi investitsion loyiha samaradorligini
baxolash;
" mavjud ishlab chiqarishga ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida
kiritiluvchi investitsiyalar samaradorligini baxolash (ko‘shimcha maxsulot ishlab
chiqarish, tannarxni kamaytirish, foydani oshirish va xokazo).
Investitsion loyihalarning samaradorligini baxolashda kuyidagilar asosiy ko‘rsatkich
xisoblanadi:
1) Sof diskontlangan daromad (SDD) - butun xisobot davri uchun joriy samaralar
yigindisining boshlangich kadamga keltirilgan miqdori yoki integral natijalarning integral
xarajatlardan oshib ketishi. U kuyidagi formula asosida
xisoblanadi:
(
)
(
)
=
+
−
=
T
t
t
t
t
E
Х
Н
СДД
0
1
1
bu erda:
N
t
– xisob-kitoblarning t- kadamida erishiluvchi natijalar;
X
t
– xuddi shu kadamda amalga oshiriluvchi xarajatlar;
T – xisob-kitoblarning vaqt muddati;
E - diskont normasi.
Investitsiyalarning koplanish muddati (T
i
) - investitsion loyihani amalga oshirishni
boshlashdan to natijalarga -erishishgacha bulgan minimal vaqt muddati. U kuyidagi
formula asosida aniqlanadi:
м
с
и
П
И
T
=
Bu erda:
I
s
– sof investitsiyalar;
P
m
– loyiha keltiruvchi urtacha yillik pul mablag‘lari okimi, sum.
Risk – bu bashorat kilinayotgan loyixani amalga oshirishga xalakit beradigan yoki
loyixa samadorligini pasaytiradigan risklarning yigindisidir.
Birinchidan, loyixa faoliyatining boskichlari va fazalari buyicha tasniflash:
investitsiya oldi fazasidagi, investitsiyalash fzasidagi, ishlab chikarish fazasidagi
risklar.
Ikkinchidan, loyixa faoliyati ishtirokchilari uchun risk taxdidlariga ta’sir etishining
imkoniyatlarini mezonlari buyicha tasniflash.
Uchinchidan, riskdan ximoyalash imkoniyatlari nuktai-nazaridan tasniflash:
1) Sugurtalanadigan risklar;
2) Sugurtalanmaydigan risklar.
Sugurtalanadigan risklar uz navbatida:
a) kafolat
b) sugurta
v) zaxira fondi hisobiga koplanadigan risklarga bulinadi.
Loyixa faoliyatidagi risklarni quyidagi guruxini keltirish mumkin:
1. Loyixa ishtirokchilari riski;
2. Loyixa smeta qiymatining oshish riski;
311
3. Kurilishni uz vaktida tugamaslik riski;
4. Ish va ob’ekt sifatining patsligi riski;
5. Konstruksion va texnik risklar;
6. Ishlab chikarish riski;
7. Boshqaruv riski;
8. Sotish riski;
9. Moliyaviy risk;
10. Mamlakat riski;
11. Ma’muriy risk;
12. Huquqiy risk ;
13. Fors-major riski.
Do'stlaringiz bilan baham: |
