O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

Tugallanmagan  ishlab  chiqarish
  -  ishlab  chiqarish  jarayoniga    kirgan  turli 
bosqichlarni o‘tayotgan xali to‘liq maxsulot xoliga kelmagan materiallar. 
YArim  tayyor  maxsulotlar
  -  texnologiya  jarayonlarining  ayrim  bosqichlarini 
o‘tgan, lekin tayyor maxsulotga aylanishi uchun keyingi bitta yoki bir nechta ishlov berish 
va yig‘ish bosqichlarini talab kiluvchi mehnat buyumlari. 
Kelgusi  davr  xarajatlari
  -  ayni  paytda  ishlab  chikarilayotgan,  lekin  kelajakdagi 
maxsulotlarga mansub bo‘lgan  yangi turdagi maxsulotlarni tayyorlash  xarajatlari (asbob-
uskunalarni qayta rejalashtirish, maxsulotlarning  yangi turlarini tayyorlashga sarflanuvchi 
xarajatlaryangi 
turdagi 
maxsulotlarni 
loyihalash, 
tayyorlash 
va 
o‘zlashtirish, 
mutaxassislarni o‘kitish va qayta tayyorlash xonalarini ijaraga olish).  
Aylanma mablag‘lardan kuyidagi xollarda foydalaniladi: 
" xomashyo, material, extiyot qismlar xamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda, zarur 
bo‘lgan mehnat predmetlari sotib olishda; 
" ishlab  chiqarish  jarayonida  iste’mol  qilinuvchi  elektr  energiyasi,  yoqilg‘i  kabi 
resurslar uchun xaq to‘lashda; 
" korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish xaqi to‘lanishi; 
" solik va boshqa to‘lovlarni to‘lashda. 
Aylanma mablag‘larning to‘liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo‘lib, bu jarayonda 
maxsulot ishlab chikariladi va sotiladi. 
" aylanma mablag‘lar pul shaklidan  tovar zaxiralariga aylanadi (P - T); 
" ishlab chiqarish, ya’ni maxsulotni tayyorlash jarayoni ( T ); 
" tovar sotiladi va yana pul shaklini oladi ( T  - P) . 
Aylanma  mablag‘lar  shakllanish  manbaiga  ko‘ra  xususiy  va  qarz  mablag‘larga 
bo‘linadi. 
Me’yorlashtiriluvchiaylanma  mablag‘lar-  korxona  omborlaridagi  ishlab  chiqarish 
zaxiralari  (xomashyo,  materiallar,  yoqilg‘i),  tugallanmagan  ishlab  chiqarish,  kelgusi  davr 
xarajatlari va tayyor maxsulotlar. 
Me’yorlashtirilmaydigan  aylanma  mablag‘lar  -  xaridorga  berib  yuborilgan  tayyor 
maxsulotlar, xisob raqamidagi pul mablag‘lari. 
Aylanma 
mablag‘larni 
me’yorlashtirish 
korxonaning 
uzluksiz 
ishlashini 
ta’minlaydigan  moddiy  boylik  va  boshqa  resurslarning  minimal,  lekin  etarli  zaxiralarini 
shakillantirish  uchun  zarur  bo‘lgan  pul  mablag‘larini  aniqlashda  ifodalanadi.  Aylanma 
mablag‘larning me’yoriyikuyidagi formula bilan xisoblanadi
:
 
x
d
k
m
t
ich
t
z
ich
m
ay
N
N
N
N
N
.
.
.
.
.
.
.
+
+
+
=
 
bu erda: 
     N
ich.z
  - ishlab chiqarish zaxiralari; 
     N
t.ich
 -  tugallanmagan ishlab chiqarish; 
     N
t.m
    - tayyor mahsulot; 
     N
k.d.x
. – kelgusi davr xarajatlari. 
 
Aylanma  mablag‘larni  me’yorlashtirish  va  ayniksa,  moddiy  resurslarni  sarflash 
me’yorlarini belgilashda kuyidagi tamoillarga amal qilish lozim: 
"  me’yorlarning progressivligi va dinamikligi; 
"  me’yorning iqtisodiy va ishlab chiqarish-texnikaviy jixatdan asoslanganligi; 

---

268 
 
"  xomashyo,  material,  yoqilg‘i,  elektr  energiyasi  va  boshqa  resurslar  o‘lchamini 
to‘g‘ri tanlash; 
"  chikish va yo‘qotishlarning oldini olish; 
"  eskirgan  me’yorlarni  qayta  ko‘rib  chiqish  xamda  ularni  fan-texnika  taraqqiyoti 
yutuklariga mos xolga keltirish. 
Resurslarni me’yorlashtirishda bir nechta usullar ko‘llaniladi: 
"  o‘tgan  yillar  davomida  amalda  sarflangan  resurslar  to‘g‘risidagi  xisobot 
ma’lumotlarini  o‘rganish  xamda  bir  necha  yillar  davomida  ro‘y  bergan  pasayishlarni 
xisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli; 
"  laboratoriya  tajribalariga  asosan  yaratilgan  xamda  instrumentlar  va  yordamchi 
materiallar sarflanishi me’yorini aniqlashda ko‘llanuvchi labaratoriya-texnikaviy usul; 
"  yuzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashkari boshqa korxonalarning ilg‘or 
tajribalari  va  yutuklarini  xam  xisobga  olish  imkonini  beruvchi,  moddiy  resurslardan 
foydalanishni me’yorlashtirishning mukammalrok usuli xisoblanuvchi xisob-taxliliy usul. 
Aylanma  mablag‘larni  me’yorlashtirish  tadbirlari  ishlab  chiqarish  zaxiralarini 
me’yorlashtirish,  tugallanmagan  ishlab  chiqarishning  optimal  kattaligi,  tayyor  maxsulot 
koldiklari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog‘liq vazifalarni echishga yordam 
beradi. 
Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish ko‘rsatkichi: 
"  aylanish koeffitsienti; 
"  yuklanish koeffitsienti; 
"  bir marta aylanish davomiyligi. 
Aylanish  koeffitsienti  aylanma  mablag‘larning  ma’lum  bir  vaqt  davomida  amalga 
oshiruvchi  aylanishini  ifodalaydi  yoki  aylanma  mablag‘larning  xar  bir  so‘miga  to‘g‘ri 
keluvchi sotilgan maxsulotlarni ko‘rsatadi. 
a
m
a
Q
S
K
=
 
bu erda: 
     K
a
 – aylanish koeffitsienti 
S
m
–sotilgan maxsulot xajmi,so‘m; 
     Q
a
- aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldiq xajmi, so‘m. 
Korxonaning  bir  yil  mobaynida  sotilgan  maxsulotlari  xajmi  1000000  so‘mni  tashkil 
qiladi. Aylanma mablag‘lar me’yori 250000 so‘m, aylanish koeffitsienti K
a
 = 4. 
Aylanma  mablag‘larning  yuklanish  koeffitsienti  sotilgan  xar  1  so‘m  maxsulotga 
sarflangan aylanma mabalg‘ni ifodalaydi
. 
m
q
yu
S
Q
K
=
 
Bir  marta  aylanish  davomiyligi  kunlarda  o‘lchanadi  xamda  shu  davrdagi  kunlar 
sonini aylanish koeffitsientiga nisbati orqali xisoblanadi. 
a
K
K
T
=
 
bu erda: 
K –kunlar soni (360, 90). 
 
Aylanma  mablag‘larning  aylanishini  tezlashtirish,  ulardan  samarali  foydalanish 
kuyidagilarni talab qiladi:  

---

269 
 
"  fan-texnika taraqqiyoti yutuklarini keng ko‘llash; 
"  ishlab  chiqarishning  barcha  jarayonlarida  ilmiy  jixatdan  asoslangan  me’yor  va 
me’yoriylar tizimini yaratish; 
"  korxonalarni uzoq muddatli xo‘jalik alokalari yuritishga o‘tkazish; 
"  maxsulotlar, moliyaviy, moddiy va kuch-quvvat resurslarining sifat balansini tuzish; 
"  boshqarish  tizimini  tashkil  etishning  va  rag‘batlantirishning  optimal  shakllarini 
ko‘llash.  
"  texnologik jarayonlami yaxshilash; 
"  xom ashyoni kompleks qayta ishlash usullarini rivojlantirish; 
"  ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash. 
Aylanma  mablag‘larning  aylanishini  tezlashtirish  uchun  ularni  ishlab  chiqarish  va 
muomalada  bo‘lish  muddatini  qisqartirish  kerak.  Aylanma  mablag‘lardan  foydalanishni 
yaxshilash, ularning aylanishini tezlashtirish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning 
muhim omilidir. 
Misol:  korxona  10  mln.  so‘mlik  aylanuvchi  mablag‘ga  ega.  Bitta  aylanish 
davomiyligi 90 kun. Demak, aylanma mablag‘larning aylanish darajasi    Ka  = 4 ga teng. 
90
360
=
a
K
 
Aylanma  mablag‘larning  1  so‘miga  4  so‘mlik    maxsulot  ishlab  chikariladi,  korxona 
yil  davomida  40  mln.  so‘mlik  maxsulot  ishlab  chiqaradi.  Agar  korxona  bir  aylanish 
davomiyligini  10  kunga  qisqartirsa,  ya’ni  T  -  bir  aylanishning  davom  etishi  90  kun  emas 
80 kun bo‘lsa,  unda aylanish darajasi  Ka  = 4,5 ga teng. 
80
360
=
a
K
 
Korxona  yil  davomida  45  mln.  so‘mlik  maxsulot  ishlab  chiqaradi.  Agar  aylanish 
darajasi  yiliga  4,5  ga  teng  bo‘lganda  40  mln.  so‘mlik  maxsulot  ishlab  chiqarish 
rejalashtirilgan bo‘lsa, unda kam miqdorda aylanuvchi mablag‘ talab kilinadi. 40 mln.: 4,5 
= 8,888 mln.so‘m,  ya’ni 1,112 mln.so‘m aylanuvchi mablag‘ bo‘shatib olinadi ( 10 mln.- 
8,888 mln.).   
Aylanma mablag‘lar mutlak va nisbiy ozod kilinadi.      
Mutlak  ozod  qilish  korxonaning  aylanma  mablag‘larga  bo‘lgan  extiyojini 
kamaytirishni  ifodalaydi  xamda  mavjud  resurslardan  oqilona  foydalanishga  oid    chora-
tadbirlar xisobiga amalga oshiriladi. 
Misol:  Korxona  aylanma  mablag‘larining  o‘rtacha  miqdori  2016-yilda    20  mln. 
so‘mni tashkil kilgan. 2017-yilda ishlab chiqarish xajmi o‘zgarmagan xolda 18 mln.so‘m 
miqdorida  extiyoj  rejalashtirilmokda.  Asosiy  vositalarning  mutlak  ozod  kilinishi  2 
mln.so‘mni tashkil etadi. 
Xo‘jalik  faoliyati  samaradorligini  oshirish  juda  ham  murakkab  jarayon  bo‘lib, 
buning  hamma  uchun  to‘g‘ri  keluvchi  yagona  yo‘li  mavjud  emas.  Har  bir  korxona  bu 
masalani  echishda  o‘z  imkoniyatlari  va  yuzaga  kelgan  iqtisodiy  shart-sharoitlaridan  kelib 
chiqqan holda harakat qiladi. Biroq barcha hollarda ham samaradorlikning asosida