O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

n
F
n
F
F
F
ch
k
b
y
r
o

−

+
=
 
bu erda: 
      F
o’r
 -asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; 
      F
y
.
b
- asosiy fondlarning yil boshiga qiymati (balans); 
      F
k     
-kiritilgan asosiy fondlar qiymati; 
      F
ch 
–fondlarning tugatilish, ishlab chiqarishdan chikarilish qiymati; 
n
1
      -  ishlab  chiqarishga  kiritilgan  asosiy  fondlarni  kiritilgandan  boshlab  foydalanilgan  
oylar soni; 
n
2
-  ishlab  chiqarishdan  chiqarilgan  asosiy  fondlarni  chikarilgandan  oydan  boshlab 
foydalanilmagan  oylar soni. 
Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jixatdan eskirishi mumkin. 
Jismoniy  (moddiy)  eskirish  -  asosiy  fondlarning  birlamchi  xislatlarini  ishlab 
chiqarishda katnashishinatijasida yo‘kotishi va tabiiy eskirishida yuzaga keladi. 
Ma’naviy  eskirish  -  asosiy  fondlarning  kadrsizlanishi  yoki  texnik  jixatdan 
muddatidan avval ish qobiliyatini yo‘qotishidir. Ma’naviy eskirish 2 xil ko‘rinishga ega: 
" asosiy fondlar ularning ishlab chiqarishqiymatlari pasayishi natijasida kadrsizlanadi. 

---

246 
 
" asosiy fondlar fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida  yanada samaralirok fondlarning 
paydo bo‘lishi natijasida kadrsizlanadi. 
Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy jixatdan eskirgan 
asosiy  fondlarning  o‘rnini  iqtisodiy  to‘ldirish  uchun  korxona  bu  vositalar  qiymatidan 
amortizatsion  ajratmalarni  ayirib  tashlaydi  xamda  bu  ajratmalar  keyinchalik  xarajatlar 
sifatida maxsulot tannarxiga kiritiladi. 
100


−
=
b
a
ch
b
a
F
T
F
F
N
 
bu erda: 
     N
a
 –to‘liq qayta tiklash uchun yillik amortizatsiya me’yori,%; 
     F
b
 –asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati, so‘m; 
     T
a
 – asosiy fondlarning me’yoriy xizmat vaqti, yil. 
Yillik amortizatsiya ajratmalari (A
a
) miqdori kuyidagicha aniqlanadi. 
 
a
ch
k
b
a
T
F
M
T
F
A
−
+
+
=
 
bu erda: 
    T
k 
–   xizmat muddati davomida kapital ta’mirlashga sarflangan xarajatlar;  
    M– modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar.  
Amortizatsiya  mablag‘lari asosiy fondlarni  to‘liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital 
ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo‘naltiriladi. SHu 
sababli,  amortizatsiya  me’yori  ikki  qismdan  -  fondlarni  renovatsiya  qilish(N
t.t
)  xamda 
kapital ta’mirlash va modernizatsiya qilish(N
k.t
.)dan iborat. 
Birinchi xolda: 
o
o
b
h
ch
b
t
t
F
T
F
F
N
100
*
*
.
−
=
 
bu erda: 
      T
h 
 - asosiy fondlarning xaqiqiy xizmat qilishvaqti, yil. 
Ikkinchi xolda: 
o
o
b
h
k
t
k
F
T
M
T
N
100
*
*
.
+
=
 
Ekstensiv  koeffitsient  -  dastgoxlarning  bir  davr  ichida  (oy,  yil)  xaqiqiy  ishlagan 
vaqtini rejalashtirilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. 
rej
haq
eks
t
t
K
=
 
bu erda: 
t
haq
- xaqiqiy foydalanilgan vaqt; soat 
t
rej
-  rejaga asosan foydalanish muddati; soat 
Asbob-uskunalarning  ekstensiv  ko‘rsatkichini  yaxshilash  uchun  ularningsmenali 
koeffitsientini  oshirish,  smenalar  orasida  bekor  turib  kolishlarga  barxam  berish, 
dastgoxlarni  ta’mirlash  vaqtini  qisqartirish,  mehnat  intizomini  mustaxkamlash  va  boshqa 
tadbirlarni amalga oshirish zarur. 

---

247 
 
Uskunalarning  smenalik  koeffitsienti  -  sutka  davomida  mashina-smenalarning 
o‘rnatilgan  uskunalar  umumiy  soni  yoki  ishchi  o‘rinlariga  nisbatidir.U  kuyidagicha 
aniqlanadi: 
s
u
sm
A
MS
K
.
=
 
bu erda: 
     MS –  sutka davomida xaqiqiy ishlagan mashina-smenalar yig‘indisi; 
     A 
u.s 
–o‘rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Uskunalarning  smenalilik  koeffitsientini  aniqlashning  yana  bir  yo‘li  bo‘lib,  unga 
ko‘ra  korxonalarning  bir  emas,  ikki  yoki  uch  smenada  ishlashi  va  bunda  uskunalarning 
barchasidan xam to‘liq foydalanilmasligi ko‘zda tutiladi. Masalan: sexda 300 dona uskuna 
o‘rnatilgan  bo‘lib,  birinchi  smenada  270  tasi,  ikkinchi  smenada  esa  220  tasi  ishlagan. 
Uskunalarning smenali koeffitsienti 1,63 (270+220) /(300) ni tashkil qiladi. 
Intensiv  koeffitsient  -  ma’lum  bir  vaqt  ichida  xaqiqiy  ishlab  chikarilgan  maxsulot 
miqdorini  bildiradi.U  xaqiqiy  ishlab  chiqarilgan  maxsulot  qiymatini  rejalashtirilgan 
maxsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. 
 
 
 
 
rej
haq
ICH
ICH
K
=
int
 
bu erda: 
     ICH 
haq
  - xaqiqiy ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori; 
     ICH 
rej    
- maxsulot ishlab chiqarish rejasi. 
 
Dastgoxlardan  integral  foylalanish  koeffitsienti  uskunadan  intensiv  va  ekstensiv 
foydalanish  koeffitsientlarining  ko‘paytmasi  orqalianiqlanib,  uning  vaqt  va  quvvat  
bo‘yicha band bo‘lishini majmuaviy tavsiflaydi. 
int
int
K
K
K
eks
egr

=
 
Korxona  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  foydalanishni  yaxshilashning  asosiy 
yo‘nalishlari sifatida kuyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
"  smena davomida uskunalar bekor turib kolishini qisqartirish va uning oldini olish; 
"  uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; 
"  bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 
"  ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o‘z vaqtida va sifatli ravishda amalga oshirish; 
"  uskunalarni ekspluatatsiya kiluvchi xodimlar malakasini oshirish; 
"  ishlab chiqarishni tashkil etish va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash.