|
Iqtisodiy samaradorlik
ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko‘rsatadi.
Masalan, maxsulot ishlab chiqarish - boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani joriy etish,
mehnat sifatini oshirish va xokazolarning natijasi.
Iqtisodiy samara
- material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli
erishilgan miqdor.
Ijtimoiy samaradorlik
- ishlab chiqarish samaradorligining mehnat sharoitlarini,
uning ijodkorlik mazmunini boyitish, akliy va jismoniy mehnat o‘rtasidagi farqni
yo‘kotishni ifodalaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi xisoblanadi,
chunki iqtisodiy yutuklar korxonaning ijtimoiy muammolarini xal qilishga yordamlashadi.
Samaradorlik tufayli korxona kuyidagilarga ega bo‘ladi:
" o‘zining iqtisodiy barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlaydi;
" o‘z imidjini yaxshilaydi va xamkorlar bilan alokalarini mustaxkamlaydi;
" xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy axvolini yaxshilaydi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish kuyidagi omillar bilan bog‘liq bo‘ladi:
"bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarishda eng kam
xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal xajmini ta’minlovchi, optimal ishlab
chiqarish jarayonini tanlash;
" iste’molchilar talabini kondiradigan maxsulot ishlab chikarib sotish va foyda olish;
" aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish
zaxiralarini yaratish.
Xo‘jalik samaradorligini baxolash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari
bo‘yicha amalga oshirilishi va miqdor jixatidan o‘lchanishi mumkin. Masalan: ish
kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va maxsulotning mehnat
sig‘imi ko‘rsatkichlari yordamida baxolash mumkin. Mehnat unumdorligi-inson
mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi - ko‘pmi maxsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir.
s
u
I
Q
M
=
bu erda:
M
u
– mehnat unumorligi;
Q - maxsulot xajmi qiymat ko‘rinishida;
I
s
- ishchilar soni.
Maxsulotning mehnat sig‘imi - mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo‘lib,
sarflangan mehnat miqdorining ishlab chikarilgan maxsulot xajmiga nisbati bilan
192
aniqlanadi. Mehnat unumdorligi - insonning muayyan vaqt ichida ozmi-ko‘pmi maxsulot
ishlab chiqarish qobiliyatidir.
Q
I
T
s
=
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi maxsulotning fond sig‘imi va fond
kaytimi ko‘rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Fond kaytimi korxona asosiy fondlarining
bir birligiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chikarilgan maxsulotni anglatadi. U maxsulot sotishdan
tushgan bir yillik tushumni asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymatiga
nisbati sifatida aniqlanadi.
F
Q
f
q
=
bu erda:
Q- maxsulot xajmi, qiymat pul ko‘rinishida;
F - asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati
Fond sig‘imi bir birlik yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan
kapital ko‘yilmalarni anglatadi.
Q
F
f
s
=
Fond kaytimi kanchalik yuqori va fond sig‘imi kanchalik past bo‘lsa, mehnat
qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha. Fond
kaytimini ko‘paytirishning muhim zaxirasi, asbob-uskunalardan unumli foydalanish,
texnologiyalarni takomillashtirish va xodimlar malakasini oshirishdir.
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, maxsulotlarning material sig‘imi
yordamida sarflangan xomashyo, material, yoqilg‘i, energiya va mehnat predmetlarining
umumiy qiymatini ishlab chikarilgan maxsulot xajmiga nisbati orqali aniqlanadi.
Q
MX
m
=
bu erda:
m- maxsulotlarning material sig‘imi;
MX- moddiy xarajatlar miqdori, so‘m;
Q- maxsulot xajmi, so‘m
Samaradorlikni oshirish omillari kuyidagilar: maxsulotning mehnat sig‘imi, material
sig‘imi, fond sig‘imini kamaytirish va fond kaytimini oshirish, tabiiy resurslardan ratsional
foydalanish va vaqtni tejash. Bularni amalga oshirish uchun ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishning barcha omillarini ishlab chiqarishni rivojlantirish va
takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlash kerak. Bu yo‘nalishlarga
kuyidagilar kiradi:
" ishlab chiqarish strukturasini yaxshilash;
" fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va maxsulotning texnik-
iqtisodiy darajasini ko‘tarish;
" ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash, kombinatlashtirish va xududiy
joylashtirish darajasini oshirish;
" inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va
tashabbusini oshirishni yo‘lga ko‘yish ;
" xomashyo va materiallarning zamonaviy turlarini yaratish va ulardan foydalanish;
" ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil etish.
193
Sanoat va uning barcha bo‘g‘inlari ishini tavsiflovchi sifat ko‘rsatkichlaridan biri
foyda va rentabellikdir. Foydaning asosiy vazifasi ishlab chiqarish faoliyatining natijasidan
olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi, chunki u so‘nggi moliyaviy natijani ifodalaydi.
Keyingi jadvalda modernizatsiyaning samaradorlik ko‘rsatkichlari dinamikasi
ko‘rsatilgan.
1 jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
