O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

 4-mavzu. Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari  
4.1.Asosiy ishlab chiqarish fondlarining iqtisodiy mohiyat va ahamiyati 
4.2.Asosiy fondlar amortizatsiyasi va emirilishi 
4.3. Asosiy 
ishlab chiqarish fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari 
4.4.Asosiy 
ishlab chiqarish fondlardan foydalanishni yaxshilash 
      yo‘nalishlari 
 
 
Mehnat  vositalari  -  inson  mehnat  buyumlariga  ta’sir  qiladigan  va  ularni 
o‘zgartiradigan moddiy vositalar majmui. Ishlab chiqarish jarayonida inson moddiy boylik 
yaratish maqsadida ta’sir qiladigan barcha narsalar mehnat buyumlaridir. 
Mehnat vositalari - asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil 
etadi. 
Asosiy  fondlar  qiymatini  tayyorlanayotgan  maxsulotga  o‘tkazish  jarayoni 
amortizatsiya  deb,  ushbu  jarayonda  to‘plangan  mablag‘lar  amortizatsiya  ajratmalari  deb 
ataladi. 
Iqtisodiy  maqsadlariga  ko‘ra,  asosiy  fondlar  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish 
fondlariga taqsimlanadi.  
Asosiy ishlab chiqarish fondlariga quyidagilar kiradi: 
•
 
ishlab  chiqarish  binolari  (sexlaming  ishlab  chiqarish  korpuslari,  depolar,  garajlar, 
omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar); 
•
 
inshootlar (nasos stansiyalar, tunnellar, ko‘priklar va x.k.); 
•
 
har xil energiya, suyuk va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar; 
•
 
mashinalar va asbob-uskunalar (energiyani, suyuk va  gazsimon  moddalami ishlash 
va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari, generatorlar va gazogeneratorlar, 
elektrogeneratorlar, bug‘ kozonlari, xavo kompressorlari); 
•
 
ishchi  mashinalar  va  uskunalar  (dastgoxlar,  presslar,  konveyerlar  va  boshqa  turli 
yordamchi asbob-uskunalar); 
•
 
o‘lchov  va  tartibga  soluvchi  asboblar  (laboratoriya  asboblari,    xisoblash 
mashinalari, kompyuterlar); 
•
 
transport vositalari; 
•
 
foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda belgilab ko‘yilgan 
qiymatlardagi asbob va ishlab chiqarish inventarlari. 

---

245 
 
 Asosiy fondlarni baxolashning kuyidagi usullari mavjud:  
"  boshlang‘ich  qiymatga  -  asosiy  vositalarni  sotib  olish  uchun  sarflangan  xarajatlar, 
etkazib  berish,    o‘rnatish  kabi  pul  xarajatlarining  jami  kiradi.  Dastlabki  baxo  asosiy 
fondlarning foydalanishga topshirgan paytda xisobga olingan dastlabki muvozanat narxini 
ko‘rsatadi. Misol. Generator 15000000 so‘mga sotib olindi. Uni korxonaga etkazib berish 
uchun  100000  so‘m,  o‘rnatish  uchun  200000  so‘m  sarflandi.    Generatorlarning  dastlabki 
to‘la narxi - 15300000 so‘mga teng. 
              15000000 + 100000 + 200000 =15300000 so‘m 
"  tiklangan  qiymati    -  asosiy  fondlar  yoki  ularning  biron-bir  qismini  (binolar, 
kurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari) xozirgi paytdagi inflyasiya va boshqa 
omillarni xisobga olgan xolda baxolash. Baxolashning bu usuli ob’ektning bugungi kunda 
qancha  turishini  ko‘rsatadi.  Misol:Transformator  2015  -  yilda  300000  so‘mga  sotib 
olingan,  xuddi  shunday    transformator      2017  -  yil  yanvar  oyida  270000  so‘mga  sotib 
olindi.  Ikkitatransformator  muvozanat  qiymati  570000  so‘mni  tashkil  qiladi.  2017  -  yil 
yanvar  oyida  ikkala  transformator    tiklangan  narxi  540000  so‘m,  chunki  shu 
transformatorning  baxosi  270000  so‘mni  tashkil  kilgan  edi.  Bu  baxo  asosiy  fondlarning 
ma’naviy eskirganligini va eyilganligini xisobga olmaydi. 
"  koldik  qiymat    -  asosiy  fondlarning  eskirishini  inobatga  olgan  xolda,  birlamchi  va 
qayta tiklash qiymatlari o‘rtasidagi farqdir.  
Misol: Transformatoning narxi 500000 so‘m, ishlash davri 8 yil u 5 yil ishlab chiqarishda 
bo‘lgan.  
Transformatorning koldik qiymati - 187500 so‘mni tashkil qiladi.Transformator ning 
amortizatsiya ajratmasi 500000/8 = 62500so‘m.  5 yil davomida 31250 so‘mlik qiymatini 
tayyor  maxsulotga  o‘tkazgan  62500*5  =  312500  so‘m.  Koldik  qiymat  500000  -  312500 
=187500so‘m. 
Asosiy  vositalarning  korxona  balansi  va  xisobotlarida  aks  ettiriluvchi,  xisobga  olish 
qiymati  balansqiymati  deb  ataladi.  Asosiy  fondlarning  tugatilish  qiymati  bu  -  ishlab 
chiqarishdan 
chikarilgan 
(tugatilgan, 
yo‘qqilingan,  lom)  qiymatidir.  Iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarni xisoblash uchun asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati xisoblanadi.
 
12
2
1
.
'