O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

4. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar. 
Samaradorlik  muayyan natijalarga erishishni  anglatadi.  U saraflangan xarajatlar va 
olingan natijalar nisbati asosida aniqlanadi. Xarajatlar kanchalik kam va natijalar kanchalik 
ko‘p bo‘lsa, samaradorlik xam shunchalik yuqori bo‘ladi. 
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi butun ishlab chiqarish samaradorligining 
tarkibiy qismidir.  
Turli darajadagi xo‘jalik faoliyatida investitsiyalarning  iloji boricha ko‘prok foyda, 
kaytim  keltirishi  asosiy  vazifa  kilib  belgilanadi.  Bu  qoidadan  chetga  chiqish  resurslarni 
yo‘kotish,  jamiyatning  ilgarigi  va  xozirgi  mehnatini  yo‘kka  chiqarishga  olib  kelishi 
mumkin. 
Investitsiyalarning  iqtisodiy  samaradorligini  baxolash  zarurati,  ko‘shimcha  kapital 
ko‘yilmalar  kiritilishini  talab  kiluvchi  yangi  kurilish,  mavjud  ishlab  chiqarishni 
kengaytirish,  qayta  tiklash  va  texnik  jixatdan  qayta  qurollantirish,  ishlab  chiqarishni 
zamonaviylashtirish  va  tashkiliy-texnik  chora-tadbirlarni  ishlab  chiqish    kabi  barcha 
xollarda  yuzaga  keladi.  Ba’zan  maxsulotlarning  yangi  turini  ishlab  chiqarish  xam 
investitsiya  va  boshqa  mablag‘lar  kiritilishini,  demak,  xarajat  va  natijalar  nisbatini 
avvaldan baxolashni talab qiladi. 
Investitsiyalarning  iqtisodiy  samaradorligini  baxolashda  korxonalar  ikkita  vazifani 
xal qilishlari lozim: 

---

190 
 
"  kapital  ko‘yilmalarning  koplanish  muddati  va  daromadliligi  nuktai  nazaridan,  eng 
makbul  variant  tanlash  imkoniyatini  yaratuvchi  investitsion  loyiha  samaradorligini 
baxolash; 
"  mavjud  ishlab  chiqarishga  ishlab  chiqarish  ko‘rsatkichlarini  yaxshilash  maqsadida 
kiritiluvchi  investitsiyalar  samaradorligini  baxolash  (ko‘shimcha  maxsulot  ishlab 
chiqarish, tannarxni kamaytirish, foydani oshirish va xokazo). 
Birinchi vazifaning echimi mos keluvchi marketing tadqiqotlarini amalga oshirishni 
ko‘zda  tutib,  bu  tadqiqot  davomida  talab  va  undan  kelib  chikuvchi  taklif,  bozor 
segmentasiyasi, baxoni shakllantirish strategiyasi, moliyalashtirish manbalari va boshqalar 
aniqlanishi lozim.  
Investitsion 
loyihalarning 
samaradorligini 
baxolashda 
kuyidagilar 
asosiy 
ko‘rsatkich xisoblanadi: 
1)  Sof  diskontlangan  daromad  (SDD)  -  butun  xisobot  davri  uchun  joriy  samaralar 
yigindisining boshlangich kadamga keltirilgan miqdori  yoki integral natijalarning integral 
xarajatlardan oshib ketishi. U kuyidagi formula asosida  
xisoblanadi: 
(
)
(
)

=
+
−
=
T
t
t
t
t
E
Х
Н
СДД
0
1
1
 
bu erda: 
 
N
t 
– xisob-kitoblarning t- kadamida erishiluvchi natijalar; 
 
X
t 
– xuddi shu kadamda amalga oshiriluvchi xarajatlar; 
T – xisob-kitoblarning vaqt muddati; 
E - diskont normasi. 
SHu  bilan  birga  koplanish  muddati  loyihaning  daromadliligi  kursatkichi 
xisoblanmaydi.  SHu  sababli  amaliyotda  investitsiyalar  birlamchi  kapital  (kuyilma)ga 
nisbatan  daromadlilik  kursatkichi  orqali  kurib  chiqiladi  xamda  kuyidagi  formula  asosida 
xisoblanadi: 
100

=
К
M
Д
н
u
 
Bu erda: 
D
u 
– investitsiyalar daromadi, % da; 
M
n
 – soliklar tulangandan sung kolgan foyda, so‘m; 
K - investitsiyalar (boshlang‘ich). 
U  yoki  bu  investitsion  loyihani  tanlash  tugrisida  qaror  qabul  qilishda  korxonalar 
kuyidagi savollarga javob berishi lozim: 
*  ishlab chiqarishdagi bugungi xolat kancha davom etishi mumkin va bozorda maxsulotga 
(ish, xizmatga) bulgan talab qanday; 
*  kapital kiritish uchun imkoniyatlar qanday; 
*  raqobatchilik faoliyati qanday; 
*  qanday muvaffakiyat omillari mavjud; 
*  yangi bozorga kirish uchun qanday imkoniyatlar mavjud. 
    Samaradorlik – muhim o‘lchov birlikdir. 
Ishlab  chiqarish  samaradorligi  xar  bir  korxona  faoliyatining  eng  asosiy  vazifasi 
xisoblanadi.  U  xo‘jalik  yuritishning  sifat  va  miqdor  ko‘rsatkichlarini,  shuningdek, 
buyumlashgan va jonli mehnat xarajatlari xamda olingan natijalar o‘rtasidagi munosabatni  
ifodalaydi.  

---

191