О'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining о'n sakkiz yilligiga bag 'ishlanadi

Mehnat shartnomasiningfuqarolik-huquqiy shartnomalardanfarq qiluvchi jihatlari. Mehnat shartnomasi ham uning taraflarida bir-birlariga nisbatan o'zaro huquqlar va majburiyatlarni yuzaga kelti-rishga qaratilgan kelishuv ekanligi bilan va har qanday shartnomalar bilan umumiy xususiyatga egadir. Ayniqsa, tartibga solish predmeti mehnat ekanligi bilan ish bajarish (xizmat ko'rsatish)ga oid fuqa-rolik-huquqiy shartnomalar (pudrat, topshiriq, mualliflik, ilmiy ladqiqot ishlarini bajarish va boshq.) bilan o'xshash jihatlarga ega. Biroq, mehnat shartnomalarining o'ziga xos bo'lgan xususiyat-(ari va bir qator jihatlari borki, ular mehnat shartnomasini fuqa-rolik-huquqiy shartnomalaridan aniq farqlash imkonini beradi. Mehnat huquqi fanida ko'pchilik tomonidan e'tirof etilgan ana shunday farqlovchi jihatlar qatoriga quyidagilar kiritilishi mumkin:
1. Mehnat shartnomasiga ko'ra, xodim korxonada muayyan kasb, ixtisos va malakaga oid ishni bajarishi, ish beruvchi esa ana shunday ish bilan ta'minlashi lozim. Mehnat shartnomasi majburiyati predmeti ishning natijasi yoki ko'rsatiladigan muayyan xizmat turi cmas, balki tirik mehnatni o'zi sanaladi. Har bir xodim mehnat jamoasi tarkibida bo'lgani holda, bajaradigan ishning xususiyati ishlab chiqarish vazifalaridan kelib chiqqan holda tegishli kasb, ixtisos doirasida o'zgarib turishi mumkin.
2. Xodim o'z kasbi, ixtisosi, lavozimiga oid ishni korxona ichki mehnat tartibiga amal qilgan holda bajarishi lozim bo'ladi. Ichki mehnat tartibi deganda, xodimlarning bir maromda ishlashlarini, xavfsiz va unumli mehnat jarayonida tegishli mehnat me'yorlari bajarilishini ta'minlovchi mehnat rejimi nazarda tutiladi. Bunday mehnat rejimi mehnat qonunlari, qonun hujjatlari, korxonalardagi lokal me'yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
3. Mehnat jarayonida xodim ish beruvchi farmoyishlarini bajarishi, mehnat operatsiyalarini uning ko'rsatmalariga amal qilgan holda bajarishi lozim. Ya'ni xodim va ish beruvchi o'rtasida o'zaro bo'ysunish munosabati mavjud bo'ladi. Mehnat shartnomasi bo'-yicha mehnat qilinganida mehnat jarayonining o'zi, uning shart-sharoitlari tartibga solinadi.
4. Mehnat kodeksiga ko'ra (154-modda), ish beruvchi xodimga o'zining moliyaviy holatidan qat'i nazar, jamoa kelishuvi yoki shartnomasida ko'rsatib qo'yilganidan kam bo'lmagan miqdorda ish haqi to'iashi kerak. Ish haqi to'lashga oid shartlar, hatto xodim rozi bo'lgan taqdirda ham qonunlarda belgilab qo'yilgan eng kam miqdordan kam bo'lishiga, uning ahvolini yomonlashuviga olib kelishi mumkin emas.
Mehnat shartnomasiga ko'ra, to'lanadigan haq bajarilgan meh-natning miqdori va sifatiga mutanosib bo'lishi talab etiladi hamda bu ko'rsatkich ish haqi tizimlari (ishning davomiyligi, murakkabligi, xodimning malakasi, normalarning bajarilishi va boshqa omillar hisobga olingan holda) vositasida aniqlanadi. Xodim asosiy ish haqidan tashqari korxona ish yakunlariga ko'ra belgilangan qo'shimcha ish haqlarini ham oladi (mukofot pullari, ustama haqlar va boshq).
Shaxsga xodim sifatida imtiyoz va yengilliklar berilishi qonun-chilikka ko'ra, shaxsni ishga qabul qilish to'g'risidagi buyruq (farmoyish) chiqarilishi, mehnat daftarchasi yuritilganligi, ishla-yotganligi haqida ma'lumotnoma berilganligi kabilar bilan bog'liq bo'ladi.
Xo'jalik faoliyati amaliyotida «mehnat kelishuvlari (bitimlari)» uchrab turadi va ularning huquqiy tabiati turlichadir. Bunda agar mehnat bitimlariga ko'ra, xodim buyruq asosida ishga qabul qilin-gan, korxona mehnat jamoasi tarkibiga kiritilgan bo'lsa, bunday bitim mehnat shartnomasi deb hisoblanishi, bir martalik ishni bajarishi uchun tuzilgan bo'lsa, shaxsiy pudrat (fuqarolik-huquqiy) shartnoma munosabati, deb baholanmog'i zarur bo'ladi.
Mehnat shartnomasi va uning tomonlari. Mehnat shartnomasi ham har qanday boshqa shartnomalar singari muayyan tomonlar o'rtasida tuziladigan kelishuvdan iborat. Uning tomonlari bo'lib xodim va ish beruvchi qatnashadi. O'zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligining 1997-yil 6-sentabrdagi «Aksiyadorlik jamiyatlarida mehnat munosabatlarini tartibga solishni takomillashtirish to'g'ri­sidagi tavsiyalari»da aytilishicha, xodim deganda, mehnat faoliyati mehnat shartnomasi asosida amalga oshiriladigan, muayyan yoshga yetgan jismoniy shaxs tushunilmog'i lozim.
Ammo mehnat shartnomasi tarafi sifatida ishtirok etishi mumkin bo'lgan jismoniy shaxs muayyan yoshga yetgan bo'lishidan tashqari (16 yoshga, ayrim hollarda 15 yoshga va hatto 14 yoshga, qonunda maxsus ko'rsatib qo'yilgan hollarda 18 yoshga yetgan bo'lishi) yana bir qator talablarga ham javob berishi lozim bo'ladi. Bu talablar fuqaro salomatligining ahvoli, uning kasb, malaka, ma'lumoti, fuqaroligi va boshqa bir qator omillarga bog'liq bo'ladi.
Masalan, fuqaro 1 yoki 2-guruh nogironi ekanligi yoki salomat-ligi ahvoli bo'yicha talabgajavob bermasligi (tibbiy ko'rikdan o'tka-zilib ishga qabul qilish mumkinligi belgilangan hollarda) uni bir qator kasb va vazifalarda ishlashligini, ya'ni mehnat shartnomasi tarafi bo'lishligini istisno etadi.
Muayyan kasb va lavozimda ishlashi uchun fuqarodan maxsus bilimga ega bo'lishlik talab etilishi mumkin (masalan, tibbiyot mutaxassisi, yurist, transport vositalari haydovchisi va hokazo) va ana shunday bilimga egalikni tasdiqlovchi hujjat (diplom, guvoh-noma)ni yo'qligi ham bunday hollarda fuqaro mehnat shartnoma-sining tarafi bo'la olmasligini anglatadi.
Fuqaroning sud ayblov hukmiga muvofiq sodir etilgan g'arazli jinoyati uchun muayyan kasb va lavozimlarda ishlash huquqidan mahrum etilganligi hukmda ko'rsatilgan muddat tamom bo'lma-gunga qadar shaxsni mazkur kasb va lavozimlar bo'yicha mehnat shartnomasi tomoni bo'lib ishtirok etishligini istisno etadi.
Chet el fuqarolarining O'zbekiston Respublikasi hududidagi mehnat faoliyati tartiblari maxsus qonun hujjatlari bilan belgilab qo'yilgan bo'lib, ushbu tartib-qoidalarga amal qilinmaganida ular mehnat shartnomasi tarafi bo'lib qatnashishlari mumkin emas.
O'zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligining yuqorida esla-tilgan «Aksiyadorlik jamiyatlarida mehnat munosabatlarini tartibga solishni takomillashtirish to'g'risidagi tavsiyalari»ga ko'ra, ish be­ruvchi deganda mehnat funksiyalarini bajarish uchun jismoniy shaxslarni ishga yollash vakolati berilgan korxona, muassasa, tash-kilotlar, shuningdek, mustaqil balansga ega bo'lgan tarkibiy tuzilma rahbarlari tushuniladi.
Ish beruvchi sifatida mulkchilik shakli, xo'jalik yuritish usulidan qat'i nazar barcha yuridik shaxslar, tegishli hollarda ularning bo'-linmalari (shu jumladan, chet el korxonalari, qo'shma korxonalar) qatneshadilar.
Jismoniy shaxslar o'zlarining uy-ro'zg'or, maishiy ehtiyojlari yo'lida (oilaviy tibbiy hamshira, bola tarbiyalovchisi, bog'bon, avtoulov haydovchisi, oshpaz va boshq.) yollanma mehnatdan foydalanishlari, ish beruvchi sifatida mehnat shartnomasi tuzishlari mumkin. Bunday holda ish berayotgan fuqaro o'zining xodimiga mehnat qonunchiligida nazarda tutilgan eng minimal darajadagi mehnat sharoitlarini yaratib berishi, huquqlardan foydalanishini ta'minlashi lozim bo'ladi.
Ayrim fuqaro ish beruvchi sifatida qatnashgan holda boshqa fuqaroni ishga yollash yuzasidan tuzilgan mehnat shartnomasi belgilangan tartibda davlatning vakolatli organlarida ro'yxatga olinishi, ish beruvchi fuqaro o'z xodimi uchun budjetdan tashqari pensiya jamg'armasiga tegishli sug'urta to'lovlarini to'lab turishi zarur bo'ladi.
Davlat korxona, muassasa va tashkilotlarining ish beruvchi sifatida mehnat bozorida hamda mehnat munosabatida qatnashishlarining o'ziga xos jihatlari vazirlMar, idoralarning aktlarida, davlat xizmat-chilarini ishga qabul qilish, ular bilan mehnat munosabatlarini davom ettirishning xususiyatlari esa ushbu masalaga oid maxsus qonun hujjatlarida (masalan, O'zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to'g'risida»gi, «Davlat bojxona xizmati to'g'risida»gi va boshqa qonunlar) belgilab qo'yilishi mumkin.
Tijoratchi bo'lmagan yuridik shaxslarning (turli nodavlat jam-g'armalari, jamoat va diniy birlashmalar va hokazolar) ish beravchi sifatida mehnat munosabatlarida ishtirok etishining o'ziga xos xusu­siyatlari O'zbekiston Respublikasining «Jamoat birlashmalari to'g'-risida»gi, «Nodavlat notijorat tashkilotlar to'g'risida»gi va boshqa qonunlarda, ushbu qonunlar asosida ishlab chiqilgan qonun hujrjat-larida, ularning o'z ustav (nizom)larida belgilab qo'yilishi mumkin.
Mulkchilik shaklidan qat'i nazar, barcha ish beruvchi yuridik va jismoniy shaxslar Mehnat kodeksi va boshqa mehnat qonun huj-jatlari talablariga qat'iy rioya qilishlari shart hisoblanadi.