O‘zbekiston respublikasi mudofaa vazirligi

1-o‘quv savoli. 1. Yadro qurolini shikastlovchi omillari. 
 
 
YAdro qurolini shikastlovchi omillari quyidagilardan iborat: 
- portlash to‘lqini yoki zarba to‘lqini; 
- yorug‘likning nurlanishi; 
- yorib kiruvchi radiatsiya; 
- joylarni zararlaydigan radioaktiv moddalar; 
- elektromagnit impuls. 
1. 3arba (portlash) to‘lqini portlash markazidan hamma tomonga tovush tezligidan ham 

---

katta  tezliqla  tarqaladigan,  juda  katta  bosimda  siqilgan  havo  zonasidan  iborat.  Siqilgan  havo 
zonasining  oldingi  chegarasi  zarba  to‘lqini  fronti  deb  ataladi.  Siqilgan  xavo  zonasida  hosil 
bo‘lgan  eng  katta  havo  bosimi  (R
f
)  va  atmosfera  bosimi  orasidagi  (R
o
)  bosimning  farqi  zarba 
to‘lqini frontidagi yuqori bosim (∆R
f
) ni tashkil qiladi.  
3arba to‘lqini o‘tib ketgandan so‘ng, bosim tezda pasaya boshlaydi va bir necha vaqtdan 
so‘ng atmosfera bosimidan ham pasayib ketadi. Vaqt o‘tishi bilan oldingi holatiga qaytadi, ya’ni 
atmosfera  bosimi  tiklanadi.  3arba  to‘lqini  natijasida  paydo  bo‘lgan  bosim  atmosfera  bosimiga 
qaraganda  uzoqroq  tursa  zichlanish  fazasini,  atmosfera  bosimidan  kamroq  vaqt  tursa  siyrak-
langan fazani tashkil qiladi. 
3arba to‘lqini oldingi 1000 metrni 2 sekundda, 2000 metrni 5 sekundda, 3000 metrni 8 
sekundda  o‘tadi,  shu  vaqt  orasida  kishi  osmonda  yorug‘  shu’lani  ko‘rishi  bilan  yashirinishga 
ulguradi  va  zarba  to‘lqini  shikastlashidan  saqlanib  qoladi.  3arba  to‘lqinining  shikastlash  kuchi 
zichlanish  fazasida  hosil  bo‘lgan  bosimga  bog‘liq.  Bunda  siyraklashgan  faza  hech  qanday 
ta’sirlash  kuchiga  ega  emas,  u  faqat  zichlanish  fazasi  ta’sirini  kuchaytirish  xususiyatiga  ega 
xolos. 
 
Zarba  to‘lqini  yadro  portlashi  vaqtidagi  asosiy  shikastlovchi  omil  bo‘lib 
hisoblanadi va jami portlash energiyasining taxminan 50% i  shu omilga to‘g‘ri keladi. 
 
Zarba  to‘lqini  odamlarni,  harbiy  texnika  vositalari,  qurollarni,  fortifikatsion 
inshootlar, mol-mulklarni  shikastlaydi  va ko‘p vayronagarchiliklarni keltirib chiqaradi.  Kishilar 
zarba to‘lqinidan bevosita yoki bilvosita - imoratlardan tushgan narsalar, daraxtlarning sinib yoki 
ag‘anab tushishi va boshqalardan zarar ko‘rishi mumkin. 
SHikastlanishning  asosiy  sababi  zarba  to‘lqini  ta’sirida  atmosfera  bosimining  keskin 
oshib  ketishidir.  Buni  odamlar  zarba  deb  tasavvur  qiladilar,  bundan  tashqari,  odam  tezlanish 
bosimini  sezadi  va  shu  tufayli  yiqilishi  yoki  og‘ib  ketishi  mumkin.  Zarba  to‘lqini  ta’sirida 
odamning  turlicha  mexanik  jarohatlanishi:  tomir  va  to‘qimalari  uzilishi,  suyaklari  sinishi, 
nog‘ora pardasi yirtilishi va boshqalar kuzatiladi: 
 
Jang maydonlarida zarba to‘lkinidan saklanish uchun turli xil pana joylar, okoplar, 
xandaqlar,  chuqurliklar  va  boshqa  yashirin  joylardan  foydalaniladi  (34-rasm).  Pana  joylar, 
xandaqlar va okoplar zarba tulqinini 3-10 barobar kamaytiradi. 
 
YOrug‘lik nurlanishi - yadro portlashidan hosil bo‘lgan olovli shardan chiqadigan 
va  nihoyat  darajada  ko‘p  kuydiruvchi  issiqlik  energiyasi  tarqatadigan  yorug‘lik  nuri  oqimidan 
iborat.  YAdro  portlashi  jami  eneryaning  taxminan  35%  i  yorug‘lik  nurlanishiga  to‘g‘ri  keladi. 
YOrug‘lik  nuri  tarqalishi  8-15  sekund  davom  etadi,  bu  nur  faqat  to‘g‘ri  yo‘nalishda  tarqaladi. 
SHaffof bo‘lmagan har qanday to‘siq yorug‘lik nurlanishi ta’siridan saqlab qoladi. 
 
YOruglik  nurlanishi  katta  masofalarga  bir  lahzada  tarqalib,  turli  materiallarni 
eritish,  yondirish,  himoyalanmagan  odamlar  va  hayvonlarni  kuydirish  yoki  ularning 
himoyalanmagan  terisini  turli  darajada  kuydirish,  ko‘zni  zararlash,  o‘rmonlarda  va  aholi 
yashaydigan punktlarda yong‘in chiqarish xususiyatiga ega. 
Moddalarning yorug‘lik nurlanishidan zararlanishi ularning qay darajada qizdirilganiga 
bog‘liq bo‘ladi. Modalarning qizishi esa o‘z navbatida quyidagi omillarga: yorug‘lik impulsining 
kuchiga,  moddalarning  xususiyatiga,  moddalarning  issiqlikni  yutish  koeffitsientiga,  namligiga, 
yonuvchanligiga bog‘liq. qora rang mato oq rangdagiga qaraganda yorug‘lik nurini ko‘p yutadi. 
Masalan,  qora  rangli  mato  99%  yorug‘lik  energiyasini  yutadi,  mosh  rang  mato  60%,  oq  rang 
mato esa 25% yorug‘lik energiyasini yutadi. 
 
 
YOrug‘lik  nurlanishi  ko‘zga  tushganda  (ayniqsa  tunda,  chunki  ko‘z 
qorachig‘i  kengaygan  bo‘ladi)  ko‘z  qamashishi  kuzatiladi.  Ko‘z  qamashishi  vaqtincha  davom 
etadi.  Bunga  sabab  ko‘zdagi  rodopsin  pigmentining  (to‘q  qizil  rang)  kamayishidir.  Agar  nur 
yaqin  masofadan  ko‘zga  ta’sir  qilsa,  ko‘zning  to‘r  pardasi  qo‘yadi  va  typg‘un  ko‘rlik  holati 
vujudga keladi. SHuning uchun osmonda birdan 
chaqnash yuz berganda unga qarash mumkin 
emes. 
YOrug‘lik  nurlanishi  faqat  odamlarga  ta’sir  qilib  qolmasdan  balki  harbiy  qurollarga, 
texnika vositalari, rezina buyumlar, detallar, giloflar, harbiy vositalarga, bo‘yoqli yuzalarga ham 

---

ta’sir  ko‘rsatadi.  Buning  natijasida  ularning  yonib  ketishi  yoki  bo‘lmasa  kuyib  ko‘mirga 
aylanishi kuzatiladi. 
  O‘tuvchan  radiatsiya  -  yadro  portlashida  chiqadigan  ko‘rinmac  va  sezilmas  gamma-
nurlar  hamda  neytronlar  oqimidan  iborat:  Bunga  yadro  portlash  energiyasining  taxminan  5%  i 
sarflanadi.  YAdro  portlashi  sodir  bo‘lgandan15-20  sekund  o‘tgach  yadro  va  termoyadro 
reaksiyasi  natijasida  gamma-nurlar,  neytronlar  oqimi,  alfa-va  beta  zarrachalirining  juda  kuchli 
oqimi tarqaladi. Lekin o‘tuvchan radiatsiyaga faqat gamma-nurlar va neytron oqimi kiradi, alfa-
va  beta-zarrachalarining  havoda  bosib  o‘tgan  yo‘li  kalta  bo‘lganligi  uchun,  ularda  o‘tuvchanlik 
xossasi kam. 
 
 A l  f a   z a r r a ch a l a r geliy atomi yadrosidan iborat bo‘lib, ikki proton va ikki 
neytrondan tashkil topgan.  
B  e  t  t  a  z  a  r  r  a  ch  a  l  a  r  yo  elektron  yoki  pozitrondir.  Har  bir  beta-zarracha  bir 
elementar  elektr  zaryadiga  teng  bo‘lgan  zaryadga  ega.  Uning  tezligi  energiyasiga  bogg‘liq 
bo‘ladi Ust-bosh o‘tuvchanlikni ancha kamaytiradi, avtomobil oynaklari yoki 1 mm qalinliqlagi 
metall to‘siqlar beta-zarrachalarni to‘liq o‘tkazmaydi. 
G a m m a  n u r l a r  nur energiyasining ayrim fotonlari oqimidan iborat bo‘lib, to‘g‘ri 
chiziq, bo‘ylab yorug‘lik tezligida (300 000 km.sek) tarqaladi.  
Gamma-nurlarining  havoda  bosib  o‘tgan  yo‘li  yuzlab  metrlarni  tashkil  qiladi,  shuning 
uchun  o‘tuvchanlik  xossasi  cheksiz  bo‘lib  hisoblanadi.  Uning  o‘tuvchalik  xususiyati  beta-
zarrachalarnikiga qaraganda 50-100 barobar kuchli rivojlangan. 
 
20- kilotonnali  atom bombasi  havoda portlatilganda uning o‘tuvchan  radiatsiyasi 
doirasi quyidagicha bo‘ladi: 800 metrgacha - 100% o‘lim sodir bo‘ladi (10000 R dozaga yaqin); 
1,2 km da-75% o‘lim sodir bo‘ladi (1000 R ga yaqin dozasi); 2 km - 1-11 darajali nur kasalligini 
(50 200 R dozasi) keltirib chiqaradi. Neytron bomba portlaganda o‘tuvchi radiatsiya juda kuchli 
rivojlanadi.  Agar  bir  ming  trotil  ekvivalentga  teng  bo‘lgan  neytron  bomba  portlatilsa,  uning 
zarba  to‘lqini  va  yorug‘lik  nurlanishi  faqat  130-150  m  doiradagi  masofani  zararlaydi.
 
O‘tuvchan  radiatsiyadan  saqlanish  uchun  pana  joylar  va  inshootlardan  foydalaniladi. 
Himoya qiluvchi vositalarning zichligi qancha yuqori bo‘lsa, u gamma-nurlarini o‘zida shuncha 
ko‘p  tutib  qoladi.  SHuning  uchun  himoya  qiluvchi  materiallar  qalinligini  topish  uchun  «yarim 
susaytiruvchi  qavat»  tushunchasi  kiritilgan.  Bunda  ushbu  materialning  qalinligi  o‘tuvchan 
radiatsiya  miqdorini  2  barobar  kamaytirishi  kerak.  Materiallar  qalinligini  hisoblash  asosan 
gamma-nurlar misolida o‘tkaziladi. 
 
YArim susaytiruvchi qavat (K
0,5
), sm 
 
Zararlanish manbalari 
Zichligi, g.sm
3 
YArim susaytiruvchi qavat, sm 
gamma-
nurlaridan 
gamma -
bo‘linishlardan 
Suv 
1,0 
14-20 
3-6 
Daraxt 
0,7 
15-30 
10-15 
Tuproq, er 
1,6 
10-14 
11-14 
Beton 
2,3 
6-12 
9-12 
Bron (zirx) 
7,8 
2-3 
5-12 
qo‘rg‘oshin 
11,3 
1,4-2 
9-12 
Po‘lat 
7,8 
2,8-3 
5-12 
qor 
0,4 
50 
- 
 
 
 
Jang  maydonlarida  zarba  to‘lkinidan  saklanish  uchun  turli  xil  pana  joylar,  okoplar, 
xandaqlar, chuqurliklar va boshqa yashirin joylardan foydalaniladi. 
Pana joylar, xandaqlar va okoplar zarba tulqinini 3-10 barobar kamaytiradi. 

---

 
Dalada  qurilgan  pana  joylarning  himoyalash  koeffitsienti  (gamma-nurlar 
bo‘yicha) 250-1000 ni tashkil qilishi kerak, ya’ni bu pana joylarning usti 112-140 sm qalinliqlagi 
tuproq bilan yopilgan bo‘lishi kerak.O‘tuvchi radiatsiyaning kirish xususiyati 35- rasmda ko‘rsa-
tilgan.  
   O‘tuvchi radiatsiya tirik to‘qimalar molekulalarini ionlashtirib, organizmning hayotiy 
faoliyatini 6uzadi va kishini turli darajadagi nur kasalligiga yo‘liqtiradi, ba’zan esa halok qiladi. 
Odamga  50  rentgen  radiatsiya  qiska  vaqt  davomida  ta’sir  etganda  organizmda  sezilarli 
o‘zgarishlar  yuz  bermaydi.  Hozirgi  vaqtda  nur  kasalligi  kechishiga  ko‘ra:  engil,  og‘ir  va  o‘ta 
og‘ir turlarga bo‘linadi. Nur kasalligi og‘irligi va kechishiga ko‘ra o‘tkir va surunkali bo‘ladi. 
Joylarning radioaktiv moddalardan zararlanishi 
yadro portlashi natijasida hosil bo‘ladi, bunga yadro portlashi energiyasining taxminan 
10% i sarflanadi. 
YAdro  portlashi  natijasida  hosil  bo‘lgan  ko‘p  miqdordagi  radioaktiv  moddalar  xavo 
oqimiga ergashib portlash markazidan o‘nlab, yuzlab kilometr masofalarga tarqaladi. Havo turar 
joylar, suv manbalari, qishloq xo‘jaligi maxsulotlari va boshqa narsalarni zararlaydi. Zararlangan 
joylardagi  radioaktiv  moddalar  odamlarga  va  hayvonlarga  sirtdan  ta’sir  ko‘rsatadi.  Mazkur 
moddalar ovqat, suv  orqali organizmga tushib,  ichdan ta’sir kvrsatadi, oqibat natijada odam  va 
hayvonlarda turli darajadagi nur kasalligi paydo bo‘ladi. 
Joylarning  radioaktiv  moddalardan  zararlanishiga  asosan  quyidagilar:  yadro  portlashi 
natijasida  hosil  bo‘lgan  radioaktiv  izotoplar  yoki  parchalanish  «zarrachalari»,  ba’zi 
moddalarning radioaktiv holatga o‘tishi va  yadro reaksiyasi natijasida parchalanishga ulgurmay 
qolgan yadro zaryadlari sabab bo‘ladi. 
 
Uran  va  plutoniyning  parchalanishidan  hosil  bo‘lgan  radioaktiv  izotoplar  yoki 
parchalanish «zarrachalari» eng xavfli zararlanish manbai hisoblanadi.  
Parchalanish  «zarrachalari»  ichida  eng  ko‘p  uchraydigan  izotoplar  ittriy,  tellur, 
molibden,  yod,  ksenon,  bariy,  lantan,  stronsiy,  seziy,  sirkoniydir.36-rasmda  uran-235 
yadrosining parchalanishi natijasida hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan yod na ittriyning radioaktiv 
izotoplari  ko‘rsatilgan.  Bu  moddalar  keyinchalik  betaparchalanishi  tufayli  barqaror  lantan  va 
molibden yadrolariga aylanadi. 
YAdro  zaryadi  portlashi  ro‘y  berganda  osmonga  ko‘tarilib  chiqqan  tuproq,  chang 
portlash  maxsulotlari  bo‘lmish  izotoplar  bilan  aralashib  ketadi.  Buning  natijasida  qo‘ziqorin 
shaklida  hosil  bo‘lgan  bulutning  hammasi  radioaktiv  xususiyatga  ega  bo‘ladi  Radioaktiv 
changlar  ekinzorlarga  tushishi  natijasida  zararlanish  ro‘y  beradi.  Bunday  joylar  va  narsalar 
radioaktiv  moddalar  bilan  zararlangan  deb  ataladi.  Joylarga  tushgan  radioaktiv  zarrachalarning 
yarim emirilish davri turlicha bo‘ladi (15- jadval). 
Portlashda  hosil  bo‘lgan  radioaktiv  maxsulotlar-  yarim  emirilish  davri  nisbatan  qisqa 
bo‘lgan  va  yarim  emiripish  daarajasi  tezda  yo‘qolib  ketadigan  radioizotoplar  yuqori  foizni 
tashkil etadi. Portlashdan so‘nggi birinchi soatlarda radiatsiya darajasi tezda kamayib ketadi. 
 
Radioaktiv  moddalar  bilan  qo‘shilgan  bulut  o‘tgan  joylarda  cho‘ziq  ellipssimon 
radioaktiv  «iz» qoladi. Radioaktiv bulut qoldirgan «iz» radioaktiv moddalar izi o‘qidan qancha 
uzoqlashsa, radiatsiya darajasi shuncha kam bo‘ladi va kishiga kam ta’sir ko‘rsatadi. 
Radioaktiv  moddalarning  erga  tushish  vaqti  shamol  tezligiga  bog‘liq  bo‘ladi  va 
quyidagi formula bilan aniqlanadi.