O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uningMoliyani boshqarishdagi vazifalarir

O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uningMoliyani boshqarishdagi vazifalarir

Odatda, tarkibi va hajmi (o‘lchami) turlicha bo‘lgan oilalar uy xo‘jaliklari
deb ataladi. Bunda qutbning bir tomonida (bir tarafida) bir necha avlod
vakillaridan tashkil topgan, bir uyda yashaydigan va ma’lum iqtisodiy resurslarga
birgalikda egalik qiladigan katta oilalar tursa, qutbning ikkinchi tomonida
(qarama-qarshi tarafida) bir o‘zi yashaydigan va an’anaviy oila tushunchasiga
mos kelmaydigan yakka inson turadi. Ammo “Moliya”da bunday oila ham uy
xo‘jaligi hisoblanadi.
Shunday qilib, uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlarni chizmada 6-rasmdagidek aks ettirish mumkin.
Amaliyotda uy xo‘jaliklari tomonidan, odatda, to‘rt xil moliyaviy qarorlar
qabul qilinishiga to‘g‘ri keladi. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1.Pul mablag‘larini iste’mol qilish va jamg‘arish to‘g‘risidagi qarorlar.
Oila boyligining qaysi qismini iste’molchilik ehtiyojlariga sarflash mumkin?
Joriy daromadning qaysi qismini kelajakda sarflash uchun saqlab qo‘yish va
jamg‘arib borish kerak?
2.Investitsiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan (investitsion) qarorlar. Mavjud
jamg‘armalarni qaysi (qanday) aktivlarga yo‘naltirish (joylash-tirish) kerak?
84 1990 yilda iqtisod sohasida Nobel mukofoti Garri Markovits (Harry Markowitz), Merton Miller (Merton
Miller) va Vilyam Sharpga (WilliamSharpe) moliya nazariyasi va amaliyoti rivojiga ulkan ta’siri bo‘lgan ilmiy
hissasi uchun berilgan.
Amaliyotda uy xo‘jaliklari tomonidan, odatda, to‘rt xil moliyaviy qarorlar
qabul qilinishiga to‘g‘ri keladi. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1.Pul mablag‘larini iste’mol qilish va jamg‘arish to‘g‘risidagi qarorlar.
Oila boyligining qaysi qismini iste’molchilik ehtiyojlariga sarflash mumkin?
Joriy daromadning qaysi qismini kelajakda sarflash uchun saqlab qo‘yish va
jamg‘arib borish kerak?
2.Investitsiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan (investitsion) qarorlar. Mavjud
jamg‘armalarni qaysi (qanday) aktivlarga yo‘naltirish (joylash-tirish) kerak?
Moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar. Uy xo‘jaligi o‘z iste’molchilik
va investitsion rejalarini amalga oshirish uchun qachon va qay tarzda qarz olingan
mablag‘dan foydalanishi kerak?
6-rasm. Uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlar
4.Riskni boshqarish (riskiy boshqaruv) bilan bog‘liq qarorlar. Uy
xo‘jaliklari qanday qilib va qanday shartlarda moliyaviy vaziyat mavhumligi
(noaniqligi) darajasini kamaytirishlari kerak va yo‘l qo‘yiladigan risk darajasini
qachon oshirishlari zarur?
Uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining ma’lum qismini kelajakda sarflash
uchun jamg‘arib qo‘yishlari natijasida ular umumiy boylik jamg‘armasini to‘plab
qo‘yadilar. Va ular turli shakllarda saqlanishi mumkin. Kimdir pullarni bankdagi
hisob raqamlarida saqlashni afzal ko‘rsa, kimdir ko‘chmas mulkka yoki biror
biznesga tikadi. Bu mablag‘larning umumiy nomi bor. Ular aktivlar nomini olgan.
Iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar aktivlar deyiladi.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari to‘plagan mablag‘larni sarflash borasida qaror
qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash yoki pul mablag‘larini turli
aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi.
Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini
moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadilar. Agar odam
pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati (liability) bilan bog‘liq
ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, unda qarz
paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza (sof) bahosi (qiymati)
uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari summasini ayirish orqali
aniqlanadi.
Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi
hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln.
so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni
garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit
kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni
Uy xo’jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar
Pul
mablag’larini
iste’mol qilish
va
jamg’arish
to’g’risidagi
qarorlar
Investitsiyalar
bilan bog’liq
bo’lgan
(investitsion)
qarorlar
Moliyalash-tirish
to’g’risidagi
qarorlar
Riskni boshqarish
(riskiy boshqaruv)
bilan bog’liq
qaro
Moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar. Uy xo‘jaligi o‘z iste’molchilik
va investitsion rejalarini amalga oshirish uchun qachon va qay tarzda qarz olingan
mablag‘dan foydalanishi kerak?
6-rasm. Uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlar
4.Riskni boshqarish (riskiy boshqaruv) bilan bog‘liq qarorlar. Uy
xo‘jaliklari qanday qilib va qanday shartlarda moliyaviy vaziyat mavhumligi
(noaniqligi) darajasini kamaytirishlari kerak va yo‘l qo‘yiladigan risk darajasini
qachon oshirishlari zarur?
Uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining ma’lum qismini kelajakda sarflash
uchun jamg‘arib qo‘yishlari natijasida ular umumiy boylik jamg‘armasini to‘plab
qo‘yadilar. Va ular turli shakllarda saqlanishi mumkin. Kimdir pullarni bankdagi
hisob raqamlarida saqlashni afzal ko‘rsa, kimdir ko‘chmas mulkka yoki biror
biznesga tikadi. Bu mablag‘larning umumiy nomi bor. Ular aktivlar nomini olgan.
Iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar aktivlar deyiladi.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari to‘plagan mablag‘larni sarflash borasida qaror
qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash yoki pul mablag‘larini turli
aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi.
Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini
moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadilar. Agar odam
pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati (liability) bilan bog‘liq
ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, unda qarz
paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza (sof) bahosi (qiymati)
uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari summasini ayirish orqali
aniqlanadi.
Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi
hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln.
so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni
garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit
kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni
Uy xo’jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar
Pul
mablag’larini
iste’mol qilish
va
jamg’arish
to’g’risidagi
qarorlar
Investitsiyalar
bilan bog’liq
bo’lgan
(investitsion)
qarorlar
Moliyalash-tirish
to’g’risidagi
qarorlar
Riskni boshqarish
(riskiy boshqaruv)
bilan bog’liq
qaro
Moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar. Uy xo‘jaligi o‘z iste’molchilik
va investitsion rejalarini amalga oshirish uchun qachon va qay tarzda qarz olingan
mablag‘dan foydalanishi kerak?
6-rasm. Uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlar
4.Riskni boshqarish (riskiy boshqaruv) bilan bog‘liq qarorlar. Uy
xo‘jaliklari qanday qilib va qanday shartlarda moliyaviy vaziyat mavhumligi
(noaniqligi) darajasini kamaytirishlari kerak va yo‘l qo‘yiladigan risk darajasini
qachon oshirishlari zarur?
Uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining ma’lum qismini kelajakda sarflash
uchun jamg‘arib qo‘yishlari natijasida ular umumiy boylik jamg‘armasini to‘plab
qo‘yadilar. Va ular turli shakllarda saqlanishi mumkin. Kimdir pullarni bankdagi
hisob raqamlarida saqlashni afzal ko‘rsa, kimdir ko‘chmas mulkka yoki biror
biznesga tikadi. Bu mablag‘larning umumiy nomi bor. Ular aktivlar nomini olgan.
Iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar aktivlar deyiladi.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari to‘plagan mablag‘larni sarflash borasida qaror
qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash yoki pul mablag‘larini turli
aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi.
Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini
moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadilar. Agar odam
pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati (liability) bilan bog‘liq
ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, unda qarz
paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza (sof) bahosi (qiymati)
uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari summasini ayirish orqali
aniqlanadi.
Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi
hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln.
so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni
garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit
kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni
Uy xo’jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar
Pul
mablag’larini
iste’mol qilish
va
jamg’arish
to’g’risidagi
qarorlar
Investitsiyalar
bilan bog’liq
bo’lgan
(investitsion)
qarorlar
Moliyalash-tirish
to’g’risidagi
qarorlar
Riskni boshqarish
(riskiy boshqaruv)
bilan bog’liq
qaro
Moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar. Uy xo‘jaligi o‘z iste’molchilik
va investitsion rejalarini amalga oshirish uchun qachon va qay tarzda qarz olingan
mablag‘dan foydalanishi kerak?
6-rasm. Uy xo‘jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlar
4.Riskni boshqarish (riskiy boshqaruv) bilan bog‘liq qarorlar. Uy
xo‘jaliklari qanday qilib va qanday shartlarda moliyaviy vaziyat mavhumligi
(noaniqligi) darajasini kamaytirishlari kerak va yo‘l qo‘yiladigan risk darajasini
qachon oshirishlari zarur?
Uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarining ma’lum qismini kelajakda sarflash
uchun jamg‘arib qo‘yishlari natijasida ular umumiy boylik jamg‘armasini to‘plab
qo‘yadilar. Va ular turli shakllarda saqlanishi mumkin. Kimdir pullarni bankdagi
hisob raqamlarida saqlashni afzal ko‘rsa, kimdir ko‘chmas mulkka yoki biror
biznesga tikadi. Bu mablag‘larning umumiy nomi bor. Ular aktivlar nomini olgan.
Iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar aktivlar deyiladi.
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari to‘plagan mablag‘larni sarflash borasida qaror
qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash yoki pul mablag‘larini turli
aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi.
Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini
moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadilar. Agar odam
pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati (liability) bilan bog‘liq
ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, unda qarz
paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza (sof) bahosi (qiymati)
uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari summasini ayirish orqali
aniqlanadi.
Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi
hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln.
so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni
garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit
kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni
Uy xo’jaliklari tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar
Pul
mablag’larini
iste’mol qilish
va
jamg’arish
to’g’risidagi
qarorlar
Investitsiyalar
bilan bog’liq
bo’lgan
(investitsion)
qarorlar
Moliyalash-tirish
to’g’risidagi
qarorlar
Riskni boshqarish
(riskiy boshqaruv)
bilan bog’liq
qaro
Firma qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanishini uzil-kesil belgi (aniq)lab
olgach, korxona menejerlari fabrika, mashina uskunalari, tad-qiqot o‘tkaziladigan
laboratoriyalar, ko‘rgazma zallari, ulgurji omborxona-lar va boshqa uzoq
muddatli aktivlar qurish va sotib olish rejasini ishlab chiqishlari hamda buning
barchasini boshqaradigan xodimlarni o‘qitish loyihasini tayyorlashlari kerak
bo‘ladi. Bu jarayon investitsiyalarni deb ataladi.
Bunday tahlil birligi investitsion loyiha hisoblanadi. Investitsiyalarni
rejalashtirish har bir yangi investitsion loyiha uchun asosiy niyat (maqsad)larni
belgilash, ularga baho berish, eng manfaatli niyat (maqsad)ni tanlash va ularni
amalga oshirish usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Firma aynan qanday loyihalarni amalga oshirishini belgilab olgandan so‘ng
shu loyihalar qay tarzda moliyalashtirilishini aniqlashi kerak. Investitsiyalarni
Firmalar turli-tuman moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqa-rishi
mumkin. Bu tashkillashtirilgan bozorlarda savdo (sotuv)ga chiqari-ladigan
standartlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar – oddiy va imtiyozli aksiyalar,
obligatsiyalar va konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, korxonaga qo‘yilgan bozordan tashqari (nobozoriy) moliyaviy
talablar, ya’ni bank ssudalari, xodimlar uchun opsionlar, ijara shartnomalari va
pensiya ta’minoti bo‘yicha majburiyatlar ham savdo (sotuv)ga qo‘yilishi mumkin.
Korxona kapitali tuzilmasi kapitalning ma’lum qismi egala-ridan har biri
korxona daromadining qancha qismini olishini belgilab beradi. Masalan,
obligatsiya egalari, odatda, belgilangan (qat’iy) to‘lovlar olib turadi,
aksiyadorlarga esa daromadga da’vogarlarning barchasi o‘z ulushini olgandan
keyin qolgan mablag‘ to‘lanadi. Korxona ishining qanday nazorat qilinishi
Odatda, aksiyadorlar firmani direktorlar
kengashiga o‘z vakillarini saylash huquqidan foyda-langan holda boshqaradilar,
obligatsiyalar chiqarish va korxonaning boshqa kredit kelishuvlariga kirishi, ko‘p
hollarda, undan ma’lum shartlarni bajarishni taqozo etadi, ushbu shartlar, o‘z
navbatida, kreditorlar bilan tuzilgan tegishli shartnomalarda ko‘zda
tutilgan bo‘ladi va boshqaruv xodimlari faoliyatini cheklaydi. Ushbu shartnoma
cheklovlari tufayli kreditorlar ma’lum darajada korxona menejerlarining ishi
(faoliyati)ni nazorat qila oladilar.
Aylanma kapitalni boshqarish sifati firma muvaffaqiyatiga ulkan ta’sir
ko‘rsatadi. Agar menejerlar korxonaning kunlik moliyaviy ishlariga doimiy