|
Islom dinining ta'lim-tarbiya usullari
Amaliyotda
o’rgatish
Ota-ona, muallim,
Ust namunalari
Diniy
e’tiqod
Munosabatlarning
uyg‘unligi va ustoz
mahorati
Rag’bat-
lantirish
Ogohlantirish va
jazolash
V) Halq pedagogikasining rivojlanish bosqichlari
Amir Temur davrida O‘rta Osiyoda islom dini va shu bilan birga ta'lim-tarbiya
rivojlanishi yuksak bo‘ldi. Ko‘p madrasa va masjidlar qurildi va ularda yosh avlod
o‘qib bir necha fanlarni o‘zlashtirishga muvoffaq bo‘ldi. Bu davrlarda Sharq
mamlakatlari Eron, Ozarbayjon, Turkiya, Afg‘oniston, Hindiston bilan bo‘lgan
iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlantirildi. Uzoq va yaqin joylardan bilimli va
uddabron bolalarni yangi hunarlarga o‘rgatish uchun mahoratli muallim va ustozlar
taklif qilindi. XVIII asrda Markaziy Osiyoda Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon
xonliklar hukum surdi. Ular davrida ichki hayot, iqtisod, savdo, xunarmandchilik,
me'morchilik, madaniyat va musiqa va she'riyat san'ati ancha rivojlanib bordi. Bu
barcha ishlarga yosh mutaxassislar kerakligini bilgan hukumron doiralar yoshlarni
oldin madrasa va masjidlarda keyin har bir bolani xoxishi va intilishi bo‘yicha u
tanlangan ustoz qo‘liga o‘qitish va hunarga o‘rgatish uchun yubordi. Ustoz oilasida
esa shu kasb-hunar avloddan avlodga o‘tib turish an'anasi davom ettirildi. Xonliklarda
Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston bilan savdo-sotiq ishlari yo‘lga qo‘yildi.
Buyuk Ipak yo‘li o‘n asrdan ortiq davr mobaynida Xitoydan Yevropaga va
Yevropadan Xitoyga borayotgan karvonlar o‘tishini ta'minladi. Karvonlar nafaqat mol
keltirar, balki yangi axborot, yangi sanoat va madaniyat bilan tanishtirardi. Aqliy
salohiyati kuchli bo‘lgan xalqimiz tez orada porx, qog‘oz, ipak va boshqa matolar,
dehqonchilik va harbiy qurol, shisha, chinni-farfor, paxta maxsulotlari, yangi taomlar
ishlab chiqarish, yetishtirish va tayyorlashini o‘zlashtirib oldi va bu albatta yangi
sanoatlarni tashkillash va yosh avlodning ta'lim-tarbiyasiga oid yangi xunarlar
11
o‘rgatishiga turtki bo‘ldi. Shu bilan birga xokim va boy fuqarolarning farzandlari chet
elga tahsil olish, yangi kasb va xorijiy tillarni o‘rganish uchun yuborardi. Har bir
shunaqa o‘qishga borib kelgan yosh yigit o‘zi bilan siyosat, iqtisodiyot, ma'rifat va
madaniyatga oid yangi tasavvur, progressiv demokratik fikr va g‘oyalarni o‘zlashtirib
o‘zbek xalqining turmush tarzini yengillashtirish va rivojlantirishni o‘ziga maqsad
qilib qo‘yar edi va zo‘ravonliksiz bajarishga harakat qilar edi.
XVIII asrda Rossiya chor qo‘shinlari tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyoda
tarixiy-siyosiy vaziyat yuzaga keldi, milliy zulm kuchaydi, Yevropa turmush tarzi
o‘zbek halqi hayotiga kelib kira boshladi. Ilm-fan, sanoat, madaniyat va ta'lim-tarbiya
G‘arbcha rivojlana boshlandi. O‘lkamizda mustamlakachilar zavod, fabrika, ishlab
chiqarish va qayta ishlash korxonalar, temir yo‘l va avtomobil yo‘llar qurilishini, shu
jumlada shaharlarda maktab va gimnaziyalarni tashkil qildi. Maktablarda Yevropacha
o‘qitish o‘z rivojini topdi. Ya.A.Komenskiy va F.Gerbart metodikasi, ya'ni “sinf-dars”
tizimi paydo bo‘la boshladi.
Bu rus-tuzem maktab va gimnaziyalarda o‘qigan xalqimiz ko‘pchiligi ta'lim-
tarbiya sohasidagi ilg‘or g‘oya, usullar va tajribalarni o‘zlashtirib, yangi o‘zbek
intelligensiya vakillariga aylandi. Bular uzoq va yaqin hududlarga ilm-fan, ta'lim-
tarbiya, madaniyat va san'at olib kirishga harakat qildi. Bu ilg‘or ma'rifatparvarlar
o‘zlarini jadidlar deb nomlab o‘zbek halq pedagogikasiga ilm-fan sohasidagi yangi
umuminsoniy o‘zgarishlarni kiritish, ta'lim-tarbiyani qayta isloh qilish,
mamlakatimizda bironta savodsiz odam qoldirmaslik, erkak va ayolga teng huquq
berish va milliy va diniy qadriyatlarimizni asrab qolishni nazarda tutadigan buyuk
vatanparvar kishilar edi. Jadidchilar harakatini Markaziy Osiyoda rivojlanishni
Rossiya davlatining o‘lkamizda mavqyei oshishi bilan belgilandi.
XX asr boshida Sovet xukumati vujudga kelishi bilan O‘zbekiston Respublikasi
Sovet ittifoqi tarkibiga kiritildi. O‘lkamizda ilmu-fan, og‘ir va yengil, oziq-ovqat
sanoati rivojlandi, yangi o‘rta, o‘rta mahsus va oliy o‘quv yurtlarda yoshlar tahsil olib,
har bir inson o‘zi tanlagan kasbni egalay boshladi. O‘g‘il va qizlarni bir sinfda
o‘qitish ishlari yo‘lga qo‘yili. Bu o‘z o‘rnida ta'lim va tarbiya samaradorligini yanada
oshirdi. Konstitutsiya bo‘yicha har bir o‘smir o‘rta maktabni tugatishiga majburiy edi.
Xalqimiz turli sohalarda faoliyat ko‘rsatib zavod va fabrika boshliqlari, hukumat
rahbarlari, ilmu-fan, madaniyat va san'at arboblari bo‘ldilar. Ammo osmonimiz
hamma vaqt musafo emas edi. Qizil terror payti minglab yurtdoshlarimiz
vaxshiylarcha o‘ldirildi. Sovet hukumati bilardiki millat uchta narsa bilan mavjuddir.
Bu - yashayotgan hudud, uning oni tili va diniy va milliy urf-odatlar, qadriyatlar.
Shuning uchun qadriyatlarimiz, dinimiz va ona tilimizni unutishimiz uchun ko‘p
o‘rinayotgan va ko‘rinmayotgan harakatlar bo‘ldi. Natijada ancha-muncha
vatandoshlarimiz ona tilimizni unutib, faqat rusiyzabon bo‘lib, din farzlarini bajarmay
qo‘ydi, urf-odatlarimizni unutdi.
12
Respublikamiz mustaqillikka erishgach yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish uchun
bir qancha yangi asoslar yuzaga keldi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, “Ta'lim tug‘risida”gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
asosida shakllangan uzluksiz ta'lim tizimining asosiy maqsadi komil inson, barkamol
avlodni tarbiyalash kabi yangi yo‘nalishlarga ega bo‘ldi. XXI asrda ko‘plab
davlatlarda bo‘lgani kabi dunyo xaritasida munosib o‘rin olgan mustaqil
O‘zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar boshlandi. Bu islohotlarning
barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarib, uning kuchi,
idroki, salohiyati, ruhiy hamda ma'naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot,
rivojlanish va sivilizatsiya bilan uzviy bog‘ladi. Bundan inson va uning
mukammalligi, o‘z ustida ishlashi muammosi dolzarb masalaga aylandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
