|
tashqi shakllariga
suitsidal urinishlar
va yakunlangan suitsidlar kiradi. Suitsidal urinish va suitsid o‘z
rivojlanishida ikki bosqichdan o‘tadi. Birinchisi – qaytarsa bo‘ladigan
bosqich, bunda subyektning o‘zi yoki atrofidagilar aralashuvi bilan
bunday urinishni to‘xtatishi mumkin. Ikkinchisi – qaytarib bo‘lmas
bosqich. Ushbu bosqichlarning xronologik parametrlari suitsident-
ning niyatlari va suitsid usuliga bog‘liqdir.
Suitsid – muayyan maqsadga bo‘ysunadigan, ammo faoliyatning
undovchi motivini qamrab oladigan harakat. Suitsid maqsadi va
motivining nisbati o‘zini o‘ldirishning shaxsga xos ma’nosini tashkil
qiladi. Qo‘yilgan maqsadga ko‘ra, suitsid haqiqiy hamda namoyish-
korona va shantajga oid bo‘lishi mumkin.
Haqiqiy o‘zini o‘ldirishlar, bunga qaratilgan suiqasdlar va
xarakatlarning maqsadi o‘zini hayotdan mahrum qilish bo‘ladi.
Oxirgi natija sifatida o‘lim nazarda tutiladi, biroq o‘limni istashning
haqiqiylik darajasi har xil bo‘ladi. Bu esa suitsidal xarakatlarning
sharoiti va usullarida o‘z aksini topadi. Quyidagi holatlar suitsidal
maqsadlarning chinligidan dalolat beradi: atrofda shaxslar
bo‘lmasligi, shuningdek ularning kelib qolish ehtimolining kamligi;
begonalarning aralashishiga xalal beruvchi choralarning ko‘rilishi
(eshikni qulf bilan yopish va boshqalar); suiqasd vaqti (ko‘pincha
ertalab oltidan kunduzi o‘n ikkigacha); alkogoldan mastlik belgila-
rining yo‘qligi; suitsidal yozuvlarning borligi; o‘lishga tayyorgarlik
(cho‘milish, ich kiyimni almashtirish va sh.k.); suitsidni amalga
oshirish uchun ishonchli usullardan foydalanish (tepadan qulash,
transport ostiga o‘zini talash, o‘zini osish, o‘zini yoqish).
Namoyishkorona-shantajli suitsidal xatti-harakatdan ko‘zlangan
maqsad o‘zini hayotdan mahrum qilish emas, balki maqsadini na-
moyish qilish bo‘ladi. Ba’zan bunday namoyish real sharoitni
yetarlicha baholay olmaslik oqibatida yakunlangan suitsid bilan
tugaydi.
Ko‘pchilik suitsidologlarning fikricha, suitsidning muhim belgisi
– suitsid niyatlarining haqiqiyligi va bajarilayotgan harakatlarning
jiddiyligi, ya’ni hayot uchun haqiqatan ham xavfliligi. Ko‘pgina
odamlar o‘z hayotlari jarayonida kimnidir urish yoki hatto o‘ldirish
istagini tuyadilar, biroq hamma ham bu niyatlarni amalga oshirishga
123
qodir emas. Shu bois subyektning kimgadir qaratilgan tajovuzkor
fikrlarini tekshirish kriminologiyaning tadqiqot sohasiga kiritilmaydi,
unga faqat jinoyatni real sodir etishgina kiradi. Ushbu fenomen
singari hayotiy mojarolarni hal qilishda ko‘pchilik odamlarda nizoni
hal qilish usuli sifatida o‘zini o‘ldirish fikri yuzaga kelishi mumkin,
biroq juda kam odamlar bunday niyatlarni amalga oshiradilar.
O‘zaro mos kelmaydigan harakat maqsadi va faoliyat motivining
nisbati, yuqorida aytilganidek,
shaxsiy ma’noni
tashkil qiladi.
Suitsidal xatti-harakat shaxsiy ma’nosining noaniqligi ravshan va
quyidagi tiplar orqali namoyon bo‘ladi: 1) e’tiroz, qasos; 2) chaqiriq;
3) (jazo, azobdan) qochish; 4) o‘zini jazolash; 5) voz kechish.
Suitsidal xatti-harakatning e’tiroz shakllari mojaro vaziyatida,
uning obyektiv bo‘g‘ini suitsidentga nisbatan dushmanchilik yoki
tajovuzkor bo‘lganida hamda suitsidning ma’nosi obyektiv bo‘g‘inda
salbiy ta’sir ko‘rsatishdan iborat bo‘lganida yuzaga keladi. Qasos –
atrofdagi dushmanlarga aniq zarar yetkazish shaklidagi muayyan
e’tiroz. Xatti-harakatning mazkur shakllari o‘zini yuksak darajada
baholash va qadrlash, shaxsning faol yoki tajovuzkor pozitsiyasi
mavjudligini taqozo etadi.
«Chaqiriq» tipidagi suitsidal xatti-harakatning ma’nosi vaziyatni
o‘zgartirish maqsadida tashqaridan bo‘ladigan yordamni faollash-
tirishdan iborat, bunda shaxs pozitsiyasi unchalik faol bo‘lmaydi.
«(Jazo yoki azobdan) qochish» suitsidlarida mojaroning ma’nosi
shaxs sifatida yoki biologik jihatdan mavjudlikka tahdiddan iborat
bo‘lib, unga yuksak darajadagi o‘zini qadrlash qarshi turadi.
Suitsidning ma’nosi - o‘zini yo‘q qilish orqali mavjud xavfni ko‘tara
olmaslikdan qochish.
«O‘zini jazolash»ni «shaxsning ichki noroziligi» sifatida
ta’riflash mumkin. O‘zini jazolash suitsidlarining ma’nosi har xil
tuslarga ega bo‘lishi mumkin: «o‘zidagi dushmanni yo‘q qilish» yoki
«aybini yuvish».
Agar yuqoridagi to‘rtta tipda suitsid maqsadlari va faoliyat
motivlari mos kelmagan bo‘lsa va bu suitsidal xulqni harakat sifatida
baholashga asos bergan bo‘lsa, «voz kechish» suitsidlarida maqsad
va motiv o‘rtasidagi sezilarli farqni aniqlashning imkoni bo‘lmaydi.
Boshqacha aytganda, motiv – mavjudlikdan voz kechish, maqsad esa
– o‘zini hayotdan mahrum qilish.
124
Ushbu sxemani birinchi tipdan beshinchisiga qarata baholab,
suitsid maqsadining asta-sekin faoliyat motiviga yaqinlashishini
ko‘rsatishi mumkin. Bu esa suitsidal tamoyillarning haqiqiyligi
mustahkamlanishiga, o‘lim istagining kuchayishiga, binobarin,
urinishlarning jiddiyligiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
