O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi

Сурхондарё вилояти ер фонди ва ундан фойдаланишнинг туманлар бўйича тузилиши

Download 3,6 Mb. bet 25/53 Sana 01.06.2022 Hajmi 3,6 Mb. #627488

Bog'liq
Haydarova S Yer resursu

Bu sahifa navigatsiya:

• 3.1. Ўзбекистон Республикасининг тупроқлари ва уларнинг сифат ҳолати.

Сурхондарё вилояти ер фонди ва ундан фойдаланишнинг туманлар бўйича тузилиши

													2.6.2.-жадвал
													гектар
№	Туман ва шаҳар номи	Умумий ер майдони		Экин ерлар		Кўп йиллик дарахтзорлар		Бўз ерлар	Пичанзорлар ва яйловлар	Томорқа ерлар ва боғдорчилик сабзавот уюшма ерлари		Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар	Ўрмонзор	Бутазорлар	Бошқа ерлар
		жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	суғориладиган	жами	жами
1	Ангор	38731	19579	15707	15707	823	823		1002	3563	2755		8719		8917
2	Бандих	20061	14020	10633	10633	1009	1009		1041	2666	2367	70	11		4631
3	Бойсун	357794	6107	22361	3260	1697	1697	292	260553	2903	1590	140	31999		37849
4	Денов	111884	32937	27362	24034	3692	3692		50927	6126	5126		1495		22282
5	Жарқўрғон	116198	27436	20076	20076	2460	2460		37113	5464	4715	400	185	38	50462
6	Музработ	72198	37913	32422	32422	876	876		1590	5405	4289	18	326		31561
7	Олтинсой	56832	19719	13040	10272	6349	6349		23472	3678	3089		31		10262
8	Сариосиё	385211	15637	14147	10136	3700	3700		131617	3264	2030		61251		171232
9	Термиз	85005	17405	13168	13168	1121	1121		12022	2358	1915		16006		40330
10	Узун	184464	14694	14448	10526	2136	2136		58686	3198	2371		53809		52187
11	Шеробод	272785	41146	40420	33507	2208	2208		126982	6142	5303		24750		72283
12	Шўрчи	72197	20608	15011	14977	1429	1429		31596	4638	4094		915		18608
13	Қизириқ	38788	29677	24290	24290	1412	1412		1381	4624	3781		194		6887
14	Қумқўрғон	193535	27528	18217	18217	3942	3942		123521	6103	5286	691	552		40509
15	Денов ш.	1515	344			4	4			616	333		7		888
16	Термиз ш.	2713	565			63	63			794	490		12		1844
	Жами	2009911	325315	281302	241225	32921	32921	292	861503	61542	49534	1319	200262	38	570732

Манба: Ўзбекистон Республикаси ер ресурслари ҳолати тўғрисида миллий ҳисобот маълумотлари.
Сурхондарё вилояти умумий ер майдони 2009911 гектар бўлиб, минтақа умумий ер майдонининг 41.2 фоизини, республика умумий ер майдонининг 4.5 фоизини ташкил этади. Экин ерлар умумий ерга нисбатан анча камроқ. Экин ерлар майдони 281302 гектар бўлиб, вилоят экин ерлари майдонининг 13.2 фоизини, минтақа экин ерлари майдонининг 29.2 фоизини ташкил қилади.Экин ерларининг бундай камлига асосий сабаб қилиб, пичанзор ва яйловлар, ўрмонзорлар майдонининг кўплиги ва бундай ерлар катта ҳудудни эгаллашидир. Вилоят ўрмонзорлари майдони 200262 гектар бўлиб, минтақа ўрмонзорлари майдонининг 63.3 фоизини, республика ўрмонзорлари майдонининг 6.4 фоизини, вилоят умумий ер майдонининг 9.9 фоизини ташкил қилади. Сурхондарё вилояти ўрмонзорлари майдонининг катта қисми Бойсун туманига туғри келади. Бойсун тумани тоғли ҳудуд бўлиб, Қашқадарё вилоятининг Деҳқонобод тумани билан чегарадошдир. Асосий ерлари ўрмонзор, пичанзор ва яйловлардан иборат. Туман умумий ер майдони 357794 гектарни ташкил этиб, вилоят умумий ер майдонининг 17.8 фоизини беради. Суғориладиган ерлари жуда кам майдонни эгаллайди, яъни 6107 гектар бўлиб вилоят суғориладиган ерлари майдонининг 1.8 фоизини ташкил этади. Суғориладиган ерлари майдонининг кам бўлишига сабаб, пичанзор ва яйловлар майдони йирик, яъни 260553 гектар бўлиб, вилоят пичанзор ва яйловларининг 30.2 фоизини, туман умумий ер майдонининг 72.8 фоизини ташкил этади. Бойсун тумани тўрт томони тоғлар билан ўралган, тоғли туман ҳисобланади шу сабабдан ҳам умумий ер майдонининг асосий қисмини ўрмонзорлар, пичанзор ва яйловлар ташкил этади. Туман ўрмонзорлар майдони 31999 гектар бўлиб, вилоят ўрмонзорларининг 15.9 фоизини, республика ўрмонзорлар майдонининг 1.0 фоизини ва туман умумий ер майдонининг 8.9 фоизини ташкил этади.
Сурхондарёнинг Бандих туманида аксинча, умумий ер майдони вилоят бўйича энг кам, 20061 гектарни ташкил қилади. Вилоятнинг Ангор туманида пичанзор ва яйлов ерлар майдони 1002 гектарга тенг бўлиб, бу бўйича у вилоятда энг кичик кўрсаткични эгаллайди.


3.1. Ўзбекистон Республикасининг тупроқлари ва уларнинг сифат ҳолати.
Ўзбекистон Республикасининг ҳудуди шимолдан жанубга ва ғарбдан шарққа томон бир неча юзлаб километрга чўзилиб, хилма – хил ландшафтларни ўз ичига қамраб олади. Тоғ тизимлари, тоғ ости кенг тўлқинсимон текисликлари, учламчи платолар, аллювиал делъта ҳамда чўл текисликларининг геологик тузилишлари, гидрогеологик шароитлари ва тупроқ пайдо этувчи жинслари хилма – хиллиги билан, шунингдек ўсимликлар қоплами ва ҳудуди турли тупроқ турларининг пайдо бўлиши ва ривожланишига сабаб бўлган.
Ўзбекистон Республикасининг ҳудуди, гидротермик режимига кўра, вертикал минтақалар ва кенглик тизимларига ажратилади. Бу ерларда тарқалган тупроқлар ўзларининг хосса ва хусусиятлари, экологик – мелиоратив ҳолати ва унумдорлик даражаси билан бир – биридан фарқ қилади. Республикамиз қишлоқ хўжалигида интенсив фойдаланиладиган ерлар умумий ер майдонининг 9,7 % ташкил этадиган суғориладиган ерлардир. Бу ерлар республикамизнинг ижтимоий – иқтисодий ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлиб, барча илмий, техникавий, иқтисодий ва ташкилий имкониятлар биринчи навбатда шу ерларнинг ҳолатини яхшилашга, унумдорлигини кўтаришга қаратилиши зарур.
Ўзбекистон Республикасидаги баландлик минтақасининг юқори қисмини баланд тоғ шароитида, суббореал ва бореал иқлимда шаклланадиган, кўпинча булоқлар атрофида пайдо бўладиган торфли – ботқоқ ва ўтлоқи тупроқлар билан ёнма – ён учрайдиган, оч – қўнғир ўтлоқи – дашт тупроқлар эгаллайди. Тупроқ пайдо этувчи жинслари майда заррали тош аралашган қалин бўлмаган ётқизиқлар бўлиб, улар учламчи давр тоғ жинсларининг делювий ва элювийдир. Бу тупроқларнинг шимолий ён бағирларида ривожланганларида гумус миқдори 5-7 %, жанубийларида 2-3 %ни ташкил этади. Тупроқлар карбонотлардан ишқорсизлангандир.
Оч – қўнғир тупроқлардан қуйида, ўрта тоғларда, баъзан паст тоғларда тоғ жигарранг тупроқлар шаклланган, улар суббореал ва субтропик иқлимли тоғ даштлари, ўрмонлар ва чала ўрмонларда тарқалган. Тупроқ пайдо этувчи жинслари – элювиал, делювиал ва тош аралашган пролювиалдир. Майда заррали ва тош араралаш майда заррали тупроқ қатламлари бир неча қалинликда бўлиб, баъзан карбонатлари ювилган бўлади.
Типик ва оч тусли бўз тупроқлар,асосан, тоғ олди ва тоғ ости тўлқинсимон ва қия текисликларида, лёсс ва лёссимон қумоқларда, баъзан тош – тупроқ аралаш пролъювиал ётқизиқларида шаклланиб, табиий шароитда уларнинг чиринди қатламида гумус миқдори 1 – 1,5% дан 3 – 4% гача етади. Механик таркибига кўра бўз тупроқлар турлича. Типик ва оч тусли бўз тупроқлардан суғорма деҳқончиликда, асосан, пахтачиликда кенг фойдаланилади. Суғориладиган тупроқларнинг эрозияга учраганларида гумус 0,5 – 1,5 %дан 0,8 – 1,6 % гача тебранади. Суғориладиган оч тусли бўз тупроқларнинг шўрланишга учраганлари ҳам мавжуд. Типик бўз тупроқлар минтақасида лалми деҳқончилик кенг тарқалган, оч тусли бўз тупроқлар минтақасида эса гидротермик ресурслар ноқулайлиги сабабли лалми деҳқончилик кам ривожланган. Суғориладиган типик бўз тупроқлар Бухоро, Хоразм вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикадан ташқари вилоятларда тарқалган.
Суғориладиган сур тусли қўнғир тупроқлар вақт ўтиши билан сур тусли қўнғир – ўтлоқи, кейинчалик ўтлоқи тупроқларга айланади. Бу вақтда сувда эрувчан тузлар ҳаракати фаоллашиб, тупроқнинг шўрланишига олиб келади. Суғориладиган сур тусли қўнғир, элювий она жинслари устидаги ўтлоқи тупроқлар кам ҳосилдор ва унумдорлигини оширишга мухтождир.
Чўл – қумли тупроқлар тупроқларни доимий суғориш сизот сувларининг кўтарилишига ва гидрометрик шароитларнинг ўзгаришига олиб келади, натижада улар чўл – ўтлоқи тупроқларига ўтиб боради. Гумусга камбағал бу тупроқларда шўрланиш жараёнлари ривожланиб, асосан, ўртача ва кучли шўрланганлари кўпроқ учрайди. Чўл – ўтлоқи тупроқлар Қизилқумда, Ахчадарёнинг қадимги дельтасида, Амударёнинг ўзан бўйларида, Орол денгизининг аввалги Акпетка архипелагида ҳамда Бухоро, Қашқадарё, Жиззаҳ вилоятларида тарқалган. Суғориладиган ,қумли тупроқлар Сурхондарё, Навоий ва Бухоро вилоятларида тарқалган.
Сур тусли қўнғир ва чўл-қумли тупроқлар билан бирга текис чўкмаларда ўзига хос тақир тупроқлар учрайди. Тақирларнинг юза қисми кўндаланг ёриқлардан иборат бўлиб, ўсимлик ўсмайди, оғир қумоқли ёки лойли бўлади. Сув ўтказмайди. Гумус миқдори 0,4 0,9 фоиз атрофида. Тақирлар одатда шўрҳокли ва шўрланган бўлиб, уларни ўзлаштириш қийин.
Қадимги Амударё, Қашқадарё, Зарафшон ва Сурхондарёнинг қуйи аллювиал ва пролювиал текисликларида тақирсимон тупроқлар шаклланган. Гумус миқдори механик таркибига боғлиқ бўлиб, 0,4 дан 1%гача.
Чўл зонасида шўрҳоклар кенг тарқалган, улар орасида денгиз бўйи шўрхоклари кўпроқ майдонларни эгаллаган. Улар Орол денгизининг қуриган тубида шаклланган. Шўрҳоклар, асосан, кучли минераллашган сизот сувлари сатҳи юзага яқин жойларда шаклланади. Юқори қатламларида тузлар миқдори 3 дан 25%гача, баъзан ундан ҳам юқори бўлади. Шўрҳоклар баъзан суғориладиган ерлар орасида ҳам учраб туради. Уларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жуда қийин бўлиб, баъзилари умуман ярамайди. Чўл зонасида коллектор – зовур тизимлари талаб даражасида бўлмаган шароитларда сизот сувлари сатҳининг кўтарилиши натижасида шўрланиш, ўта қурғоқчил иқлим шароитларида шамол эрозияси, тоғ олди тоғ ости дарё террасаларининг релъефи ноқулай жойларида суғориш эрозияси жараёнлари ривожланмоқда. Шу сабабли, тупроқларда кечаётган салбий жараёнларнинг олдини олиш ва улар бартараф этиш учун агромелиоратив ва эрозияга қарши чора тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш ва жорий этиш керак.
Тупроқлар, уларнинг табиий пайдо бўлиш жарёнлари ва инсоннинг ерлардан ишлаб чиқаришда фойдаланиши натижасида турли хосса ва ҳусусиятларга эга бўлади. Тупроқ пайдо қилувчи омилларнинг кенгликда ва вақт мобайнида турлича бўлиши ва оқибатда уларда кечадиган жараёнларнинг хилма – хиллиги республикамиз табиатида турли хил тупроқларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган.
Республикамиз ҳудудининг бўз тупроқлар минтақасида суғориладиган ерларнинг қариеб 43 % жойлашган бўлиб, умумий суғориладиган ер майдонининг 0,8 % тўқ тусли бўз тупроқлар, 17,3 %ини типик бўз тупроқлар, 18,1%ини оч тусли бўз тупроқлар ва 6,8 %ини бўз – ўтлоқи, ўтлоқи ва ботқоқо – ўтлоқи тупроқлар ташкил этади. Чўл зонаси текислик ҳудудларидаги тупроқлар суғориладиган ерларнинг 57 %ини ташкил этиб, шулардан тақир тупроқлар умумий суғориладиган ер майдонининг 8,2 %ини,ташкил қилади.
Республикамизда ер муноасабатларини тартибга солиш ва тупроқлар унумдорлигини сақлаш ва ошириш борасида амалга оширилаётган тадбирлар ердан фойдаланиш соҳасида бир қатор ижобий натижаларга эришиш имкониятларини яратди. Ҳозирги кунда республикамиз суғориладиган тупроқларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва унумдорлигини кўтариш имкониятлари бор. Бунда тупроқ – иқлим шароитларини эьтиборга олган ҳолда агромелиоратив, агротехник ва агрокимёвий чора – тадбирлар мажмуини табақалаштирилган ҳолда қўллаш ва қишлоқ хўжалик экинларини тупроқ – иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда жойлаштириш муҳим аҳамият касб этади. Сирдарё вилояти ҳудудида асосан суғориладиган ўтлоқи, бўз – ўтлоқи бўз тупроқлар кенг тарқалган. Вилоят суғориладиган тупроқлари механик таркиби бўйича қуйидагича: лойли – 1,9%, оғир қумоқли – 11,7%, ўрта қумоқли – 4,9%, енгил қумоқли – 30,0% кучли шўрланган тупроқлар ҳисобланади. Тупроқ – баҳолаш ишлари натижасига кўра, Сайхунобод тумани суғориладиган ерларининг ўртача бонитети 54 балл баҳоланди, 1999 йилда бу кўрсаткич 51 балл билан баҳоланди, 1997 йилда бу кўрсаткич 52 баллни ташкил этган. Ховос тумани суғориладиган ерларининг ўртача бонитети 46 балл билан баҳоланди. Оқолтин тумани суғориладиган ерларининг ўртача бонитетни 55,5 балл билан баҳоланди. 1999 йил бу кўрсаткич 53 баллни ташкил этган. Сирдарё вилояти суғориладиган ерларнинг ўртача бонитети 51,5 баллни ташкил этиб, 1999 йилга нисбатан 2,5 баллга ошган.



3.1.1.-расм. Сирдарё вилояти туманлари суғориладиган тупроқларнинг ўртача бонитет баллари ўзгариши динамикаси

Тошкент вилояти суғориладиган ерларида, асосан, тўқ тусли, типик, оч тусли бўз тупроқлар, бўз – ўтлоқи, ўтлоқи – ботқоқ ва ботқоқ тупроқлар кенг тарқалган. Бу тупроқлар ўзаро шўрланганлик даражаси, механик таркиби сув – физик ва агрокимёвий хоссалари, мелиоратив ҳолати ва гумус кўрсатгичлари, эрозия жараёнларининг даражаси билан фарқланади.

Текислик минтақасидаги суғорилиб деҳқончилик қилинадиган тупроқларда шўрланишга қарши ишлари, асосан мелиорация фондида олиб бориладива бундай майдонлар қадимги деҳқончилик маданияти мавжуд бўлган Бухоро, Хоразм, Фарғона ва бошқа воҳаларни ҳамда кейги ҳамда кейинги йилларда ўзлаштирилган ҳудудлардаги Мирзачўл, Жиззах, Шеробод, Қарши даштлари, Қорақалпоғистоннинг шимолий туманлари, марказий Фарғонани ўз ичига олади.
Суғориладиган ерлар тупроқ шароити, механик таркиби, шўрланиш даражаси, гипс мавжудлиги, тошлоқлиги, эрозиямойиллиги ва бошқа ҳусусиятлари бўйича фарқланади. Тоғ олди ҳудудларидаги вертикал (тик) минтақа тупроқлари суғориладиган барча ерларнинг 43 %ини ташкил етади, бунда тўқ тусли бўз тупроқлар – 0,8, типик бўз тупроқлар – 17,3, оч тусли бўз тупроқлар 18,1, бўз ўтлоқи, ўтлоқи ва ботқоқ ўтлоқи тупроқлар – 6,8%.
Текислик саҳро ҳудуларидаги тупроқлар суғориладиган ерларнинг 57 %идан иборат. Унда тақир тупроқлар – 8,2 %ни, ўтлоқи – тақир, ўтлоқи ва ботқоқ ўтлоқи тупроқлар 47 %ни, сур тусли қўнғир, саҳро – қумлоқ тупроқлар, шўрхоклар – 1,8%ни ташкил қилади.

Download 3,6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: